Ер юзида шундай мамлакатлар бор-ки, мустақилликка эришганига 50 йилдан ошган бўлишига қарамай, у мамлакатларда ҳамон қирғинбарот урушлар давом этмоқда. Халқи оч-наҳорликда, сарсон-саргардонликда умр кечирмоқда. Буни биз Африка мамлакатлари мисолида кўришимиз мумкин.
Ўтган асрнинг 60-йилларини том маънода Африка йили деб аташ мумкин. Ўз мустақилигини қўлга киритган Африка мамлакатлари халқлари ўз келажакларига катта умид билан боқишган эди. Улар яхши ҳаёт бир зумда амалга ошишига ишонишганди. Очиғини айтиш керак-ки, мустақилликка эришган мамлакатлар ўз давлат аппарати, армия ва полициясини шакллантира бошлади. Ўз маданиятини ривожлантириш имконияти пайдо бўлди. БМТ ва бошқа халқаро ташкилотларга аъзо бўлиб кириш орқали мустақиликка эришган мамлакатларнинг халқлари эртанги кунга ишонч билан қадам ташлашди. Ёш давлатлар БМТнинг ихтисослашган муассасалари, хорижий мамлакатлар, халқаро молия ташкилотлари, банклардан ҳар томонлама ёрдам ола бошлади. Шу билан бирга совуқ уруш даврида йирик давлатларнинг Африка мамлакатларига қизиқиши ва таъсири ҳам кучайиб борди. Мустақиликка эришган Африка мамлакатларининг ҳукуматлари ижтимоий-иқтисодий ривожланиш лойиҳаларини йирик давлатларнинг режалари асосида олиб боришга мажбур бўлди. Айрим мамлакатлар капиталистик, айримлари эса нокапиталистик йўлни танлади. Бироқ Африка мамлакатлари учун ҳар икки йўл ҳам ўзини оқлмагандек бўлди. Деярли барча мамлакатларда бекордан бекорга инсонларнинг қони тўкилди. Чунки бу мамлакатларда фуқоролар уруши бошланиб кетди. Бир қатор Африка мамлакатлари мустақил тараққиёт йўлини танлаган бўлишларига қарамай, қашшоқлигича қолаверди. Бунга ҳукумат раҳбарларининг тараққиёт йўлини ўз вақтида ишлаб чиқмагани сабаб бўлгани айтилади. Бу мамлакатларда давлатчилик қурилиши ўта мурккаблик билан кечди.
Африка мамлакатларининг айримларида бош-бошдоқлик юзага келди. Бошқарув аппаратига профессионал бўлмаганлар келиб қолди. Бу, ўз навбатида, бюрократик аппаратнинг самарасиз ишлашига олиб келди. Коррупция авжига чиқди. Маҳаллийчилик юзага келди. Бу аҳолининг бошқарув аппаратига ишончини сусайтирди. Жамиятда фақатгина қуролли кучларгина бирлашган куч сифатида юзага чиқди. Бу, ўз навбатида, ҳарбий тўнтаришларига сабаб бўлди.
Бир қатор мамлакатларда гиёҳванд моддалар ноқонуний савдоси, ноқонуний тарзда олтин ва олмослар қазиб олиш, ҳатто одам савдоси авжига чиқди. Жаҳон Ялпи Ички Маҳсулотида Африка мамлакатлари улуши қисқариб кетди. Аҳоли жон бошига ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ҳам камайди. Мустақиллика эришган давлатлар ўртасидаги чегараларнинг сунъий равишда белгилангани ҳам бир қатор муаммоларни келтириб чиқарди. Шу каби муаммоларга барҳам бериш мақсадида 1963 йилда Африка Бирлиги ташкилоти ташкил этилди. Бироқ шунга қарамай Африкада этник тўқнашувлар юз бериб турди. Африканинг бирор бир мамлакатида юз берган этник тўқнашувлар қитъанинг барча бурчакларида ўзининг акс-садосини берди.
1967-1970 йилларда Нигерияда юз берган фуқоролар уруши вақтида 1 миллиондан 2 миллионгача бўлган одам ҳалок бўлгани айтилади. Угандада эса 1971-1979 йилларда аёвсиз қирғинбаротлар юз берди. Руанда ва Бурунди мамлакатларида хуту ва тутси халқлари ўртасида бўлиб ўтган қонли тўқнашувлар ҳам ҳар икки мамлакат иқтисодиётига катта зарар етказди. Руандада 1 миллион, Бурундида эса 600 мингдан ортиқ киши ўзларининг киндик қони тўкилган маскандан бош олиб кетди.
Африка мамлакатларининг халқлари қашшоқлик, очлик, урушлар туфайли ўз уйларини ташлаб, бошқа юртларга бош олиб кетишга мажбур бўлди. Ўтган асрнинг 60- йилларида Ғарбий Европа мамлакатлари африкалик арзон ишчилар билан тўлиб кетган эди. 90- йилларга келибгина Тропик ва Жанубий Африка мамлакатларида тинчлик қарор топа бошлади. Бир қатор таҳлилчилар бунга “совуқ уруш”нинг тугагани сабаб бўлганини айтишади. Бироқ бир қатор мамлакатларда аввалгидан ҳам баттар миллатлараро тўқнашувлар, фуқоролар уруши келиб чиқди.
Либерияда 1989 йилги қирғинбаротлар бир миллиондан ортиқ фуқоронинг оммавий равишда қўшни мамлакатларга кетишларига сабаб бўлди. Мамлакат параконда ҳолатига келиб қолди. Мамлакатга киритилган халқаро тинчликни сақловчи кучлари саъй-харакатлари билангина Либерия давлатчилигини сақлаб қолди. Қўшни Сьерра-Леоне Республикасидаги ҳарбий тўнтаришлар ва қуролли низолар бу мамлакатда фуқоролар урушига олиб келди. Африка Бирлик ташкилоти ва БМТнинг аралашуви билангина мажоролар бироз юмшатилди. Бироқ бу мамлакат иқтисоди танназзулга юз тутди. Сомалида тузилган бир қатор ҳарбий-сиёсий ташкилотлар ўртасидаги рақобат мамлакатнинг бир нечта бўлакларга бўлинишига олиб келди. Конго Демократик Республикасидаги вазият эса нафақат мамлакатнинг бўлиниб кетишига, балки қўшни мамлакатларга ҳам салбий таъсир кўрсатди. Чунки бир мамлакат расмий ҳокимиятни қўллаб-қувватласа, иккинчи бир давлат исёнкорларга ён босди. Чад Республикасида юз берган ички қарама-қаршиликлар мамлакат иқтисодиётини бутунлай издан чиқариб юборди. Эфиопиядан ажралиб чиққан Эритреядаги келишмовчиликлар ҳам Эфиопияга, ҳам Эритреяга оғир талофатларни келтирди.
Қитъадаги вазиятни таҳлил қилган шарҳловчилар “афропессимизм” деган иборани қўллай бошлашди. Аҳолининг тушкун кайфиятга берилиб кетишига сўзсиз очлик, қашшоқлик, юқумли касалликларнинг авж олиши, жиноятчиликнинг ўсиши ва илдиз отган коррупция сабаб бўлди.
Миллатлараро ва элатлараро тўқнашувлар Африка учун фожиа бўлгани аниқ. Африкаликлар ўз бошларига тушган кўргуликлар учун Ғарб мамлакатларини айблашади. Бироқ ҳамма айб Ғарбдамикан? Ўз бошига тушган қорни ҳар ким ўзи курамайдими? Барқарорлик йўқ жойда тараққиёт бўлмайди.
Мана шуларни таҳлил қилар экансиз, тинчлик-хотиржамликнинг қадрига етиш керак, деган хулосага келасиз. Тинчлик бўлган жойда бунёдкорлик ишлари амалга оширилади. Халқ эртанги кунга ишонч билан қарайди.
Ўзбек халқи асрлар давомида мустақилликка интилиб келди. 1991 йилнинг 31 августида мана шу орзу умидлар рўёбга чиқди. Бугунги кунда биз фахр билан айта оламизки, истиқлол йилларида Ўзбекистон оламшумул муваффақиятларга эришди.
Чорак аср бўлибдики, Ўзбекистон мустақилликни мустаҳкамлаган ҳолда буюк келажакка ишонч билан қадам ташламоқда.
Шарофиддин Тўлаганов / TNEWS.UZ