50 йил муқаддам Исроил Мисрга ҳаво орқали огоҳлантирувчи зарба бериб, Олти кунлик урушни бошлаган эди.
1967 йилнинг 5 июнида Исроил Мисрга огоҳлантирувчи зарба бериб, араб қўшниларига қарши Олти кунлик урушни бошлаган эди. Олти кун давом этган ҳарбий ҳаракатларда Исроил Ғазо бўлгаси, Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳили, Шарқий Қудс, Жавлон тепаликлари ва Синай ярим ороли устидан назорат назоратни қўлга олади. Натижада, ярим миллионга яқин фаластинлик ўз уйларини ташлаб чиқишга мажбур бўлишади.
«Газета.Ru» араб-исроил можароларининг бурилиш нуқтаси бўлган Олти кунлик урушнинг бориши ва оқибатлари ҳақида ҳикоя қилувчи материал эълон қилди.
Душманлар қуршовида
1967 йилнинг 5 июнида Исроилнинг шу вақтгача турли ҳодисалар рўй бериб турган Миср ва Сурия билан чегарадош ҳудудларидаги можаролар қуролли қаршилик босқичига кўтарилди ва Олти кунлик уруш деб номланди. Унинг оқибатлари Исроилнинг минтақадаги ўрнини буткул ўзгартириб юборди: урушгача яҳудийлар мамлакати ҳануз мавжуд бўлиб турганининг ўзини кўпчилик мўъжиза ҳисоблаб келаётган эди.
Исроил мустақил яҳудийлар давлати бир томонлама тартибда 1948 йилнинг 15 майига ўтар кечаси эълон қилинган. Ўшандан бери мамлакат фактик жиҳатдан қуршов ҳолатида яшаб келган: уни қўшнилари бўлмиш араб давлатлари ўраб турар ва уларнинг умумий мақсади — Исроилни йўқ қилиш эди. Исроил мустақиллиги эълон қилинганидан бир неча соат ўтиб, қўшнилар — Ливан, Сурия, Иордания ва Мисрнинг қўшинлари унинг тўрт тарафидан бостириб кириб, биринчи араб-исроил урушини (1948–1949) бошлаб беришади.
1967 йилнинг ёзига келиб Исроилнинг араб қўшинлари ҳар жабҳада ундан устун эдилар: уларнинг ҳарбий аскарлари сони ҳам кўп эди, қурол-яроғи ҳам, хориждагиларнинг қўллови ҳам. Араб блоки давлатларида қурол-яроғ сони тезда ўса бошлади: бунга айниқса Яқин Шарқдаги иттифоқчиларига миллиардлаб долларга қурол етказиб турган СССР сабабчи эди. Буларнинг фонида Исроил ташқи қўлловни йўқотаётган эди: яҳудийлар давлатига қурол сотишнинг унинг энг йирик ҳамкори — АҚШ ҳам рад этади. Вашингтоннинг бу қарорга келишига сабаб, Исроилнинг 1956 йилги, «Сувайш кризиси» деб ном олган иккинчи араб-исроил урушида иштироки эди.
Шундан сўнг, 1957 йилда Сувайш канали зонасида Исроил ва Мисрни ажратиб турувчи БМТ тинчликпарвар кучлари жойлаштирилади, бироқ орадан 10 йил ўтгач, Миср президенти Жамол Абдунносир улар ҳудуддан чиқарилишини талаб қилиб, Синай ярим оролига яна қўшимча қўшин тортиб келади. Мисрнинг бундай йўл тутишига Исроилда Мисрга нисбатан тажовузкор режа борлигини айтган совет иттифоқи, шунингдек, Қоҳиранинг ҳарбий техника арсенали миқдори кўпайганини Исроилга қарши қўллашга ишонтирган Сурия ундайди.
Натижада, Исроил чегараларида ярим миллионга яқин ҳарбий, икки мингта танк ва 500дан зиёд замонавий ҳарбий самолётлар тўпланади. Мисрнинг Исроилга бостириб кириши муқаррар ҳодисага айланади. Энг яқин қўшнилар — Сурия, Ливан ва Иорданиядан ташқари можарода Саудия Арабистони, Жазоир, Ироқ ва Кувайт ҳам иштирок этишга тайёр эди.
Кутилмаган ғалаба
1967 йилнинг баҳорида араб блоки давлатлари ўз қуролли кучларини жанговар ҳолатга келтиришади. Миср ва Иордания май ойи охирларида ялпи сафарбарлик эълон қилишади, Сурия эса Жавлон тепаликлари яқинида ўз қўшинларини йиға бошлайди. Мисрга, шунингдек, Жазоирдан, Иорданияга эса Ироқдан қўшин жўнатилади. Қоҳира ва Аммон ўзаро мудофаа ҳақида битим тузишади.
Араб қуролли кучларининг Исроилга бостириб кириши яҳудийлар давлатининг йўқ қилинишига олиб келиши шубҳасиз эди. Бунга йўл қўймаслик учун исроиллик ҳарбийлар душманга қўққисдан ҳужум қилишади. 1967 йилнинг 5 июнида — Олти кунлик урушнинг биринчи кунида Исроил авиацияси Мисрга огоҳлантирувчи зарба беради.
Рейд эрталаб соат 7:45да бошланади: исроиллик ҳарбийлар бир вақтнинг ўзида Мисрнинг 20та аэродромига ҳужум қилишади. Орадан уч соатча вақт ўтиб, соат 10:30да Миср ҳарбий-ҳаво кучлари бутунлай яксон қилинади.
Мисрлик ҳарбийлар учун бу ҳужум мутлақо кутилмаганда юз беради: ҳужум уюштирилган чоғда ҲҲК учувчиларининг аксарияти нонушта қилишаётганди.
Урушнинг биринчи кунида Сурия ва Иордания ҳарбий ҳаво кучлари Исроил позицияларига ҳужум қилишга уриниб кўришади, бироқ исроиллик ҳарбийлар жавоб зарбасини беради. Натижада, Сурия ва Иорданиянинг ҳам бутун ҳарбий авиацияси яксон қилинади ва шу йўл билан Исроил ҳаводан келадиган таҳдидни йўқ қилади.
6 июнь куни Исроил ҳарбийлари Синай яриморолида мисрлик ҳарбийларни тор-мор этиб, уларни чекинишга мажбур қилишади. Урушнинг тўртинчи куни 8 июнда Синай тўлиқ Исроил назорати остида бўлади.
Исроил қўшинлари ҳаракат қилган иккинчи йўналиш — Ўрдун фронти деб аталувчи, Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳили бўлди. Бу бўлгада асосан биринчи араб-исроил уруши якунларига кўра Қудснинг эски шаҳар қисмини эгаллаб олган иорданиялик ҳарбийлар Исроилга қарши жангларда иштирок этишган. 7 июнь куни уч кунлик қақшаткич жанглардан сўнг Исроил кучлари эски шаҳарни эгаллаб олишади ва Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳили устидан назорат ўрнатишади.
Учинчи, Сурия фронтида урушнинг дастлабки тўрт куни нисбатан осойишта ўтади. Сурия ҳарбийларининг Жавлон тепаликларидаги позицияси нисбатан кучли, Исроил армиясининг катта қисми Синайдаги ва Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳилидаги урушда қатнашаётган эди. Исроил давлати ташкил этилганидан буён Жавлон тепалигидан туриб Исроил манзилгоҳлари кўп бора ўққа тутилган, шу сабабли яҳудийлар бу тепалик устидан назоратни қўлга киритишга интилишарди. 9 июнь куни улар Сурия ҳарбийлари позициясига ҳужум бошлашади ва орадан сутка ўтмай яҳудий ҳарбийлари Жавлон тепалигини эгаллашади. Эртаси куни СССР ва АҚШнинг аралашуви билан минтақада ҳарбий ҳаракатларга чек қўйилади. (Ким билсин дейсиз, шундай қилинмаса Исроил Дамашқ, Қоҳира ва Аммонгача бостириб борган бўлармиди?..)
Олти кунлик уруш якунлари исроилликларнинг ўзи учун ҳам мутлақо кутилмаган тарзда бўлди. Миср, Сурия ва Иордания армиясига сон жиҳатидан бир неча бор ютқазувчи Исроил армияси олти кун ичида 68,7 минг квадрат километрга майдонни босиб олади: Ғазо бўлгаси, Ўрдун дарёсининг ғарбий соҳили, Қудснинг шарқий қисми, Суриянинг жавлон тепаликлари ва Мисрнинг Синай ярим ороли.
Уруш мобайнида Исроил томонининг йўқотишлари ўлдирилган 800 ҳарбий, 2,5 минг ярадор билан ўлчанган бўлса, араб кучлари 15 минг аскардан маҳрум бўлишган.
Исроилнинг қуроллари ва ҳарбий тактикаси
1956 йилда Сувайш кризиси якунлангач, Исроил Олти кунлик урушгача қўшнилари билан бирорта ҳарбий тўқнашувларда иштирок этмаган эди. Ана шу 11 йил Исроил армиясининг равнақига хизмат қилди, у сон сифатидан ҳам, сифат сифатидан ҳам ўсиб, яхшилаб қуроллантирилди. Сувайш кризисидан сўнг Исроил мудофаа кучларида қудратли танк бўлинмалари биринчи ўринга кўтарилди.
Сокинлик йилларида Исроилда 250 га яқин Centurion британ танклари ва Американинг 200 та М48 (Patton III) танки пайдо бўлади, шунингдек «ер–ҳаво» синфидаги «Ҳок» бошқарилувчи зенит ракеталари харид қилинган эди. Американинг М4 Sherman типидаги 200 га яқин эски танклари французларнинг 105 ммли қуроли билан жиҳозланиб, модернизация қилинади. Исроил армиясининг икки батальони америкаликларнинг 105 ммли ўзи юрар М7 «Прист» гаубицалари билан таъминланади.
Исроил армиясининг танк қисмларини қўллаш учун 120 ммли миномётлар, яримгусеницали зирҳли машиналарга ўрнатилган 90 ммли танкка қарши тўплар ва SS-11 радиобошқарилувчи реактив снарядлардан фойдаланилган. Исроил пиёда қўшинларининг бош қуроли Бельгиянинг ўзи зарядланувчи, калибри 7,62 мм бўлган FN/FAL винтовкаси бўлган. Парашютчилар, коммандос бўлинмалари, пиёда қисмлар зобитлари ва танк экипажлари Исроилнинг Uzi тўппонча пулемётидан кенг фойдаланишган.
1956 йилга қадар Исроил армияси ҳаракатланиш тезлигига катта эътибор қарата бошлаган: пиёда қисмлар қисқартирилиб, зирҳли танк ва моторлаштирилган бригадалар сони оширилган. Танк бригадаси ҳар бирида 50тадан танк бўлган 2та батальондан, камида битта яримгусеницали зирҳли машиналардаги мотопиёдалар батальонидан иборат эди. Олти кунлик урушда Исроил қуролли кучларининг 21та бригадаси иштирок этган: тўққизта зирҳли танк, учта танк-пиёда, олти пиёда ва учта парашютчилар.
Исроил армиясида тунда уруш ҳаракатлари олиб бориш сирлари пухталик билан ўргатилиб келинган, бу эса яҳудийларга Синайда Миср армияси билан бўлиб ўтган тўқнашувларда жуда асқотади.
Мисрликлар артиллерия, мина майдонлари, танклар, симтикан ва қум тепаликлари билан мудофаа қилишган. Миср артиллериясини ишдан чиқариш учун Исроил десантчилари тунда мисрликларнинг орқа томонига ўтади, шундан сўнг исроилликлар пиёда қўшинлари танк ва артиллерия жўрлигида Миср позицияларига ҳужум уюштиришади. Эртаси куни эрталаб исроилликлар Сувайш каналига элтувчи йўлга чиқишади. Бу — Исроилнинг Олти кунлик уруш даврида қўлга киритган энг катта муваффақияти бўлади.
Исроил Жавлон тепаликларини қўлга киритишни Сурия чегарасига бешта пиёда бригада билан ҳужум қилиш билан бошлайди. Ўрдун дарёсининг ғарбий қирғоғидан Жавлон тепаликларига қўшимча танк бригадалари ташланади. Олдинда мина ва бошқа тўсиқлардан йўлни тозалаб кетаётган булдозерлар борарди. Баланд ва тик қоялар олдида сурияликларнинг блиндажлардан тутиб ўққа тутиши туфайли Исроилнинг кўплаб танклари йўқ қилинади.
Исроилнинг Олти кунлик урушида ғалаба қозонишига сабаблардан бири — Исроил армияси танк бўлинмаларига қўмондонлик билан ёки машиналар ўртасида алоқа йўқотилган тақдирда ҳам мақсад сари илгарилайвериш буйруғи берилган эди.
Масалан, Синай шимолидаги Ал-Ариш шаҳрини эгаллашга бор-йўғи 12 соат сарфланган, гарчи бунга 24 соат режа қилинган бўлса-да. Чунки танклар қайта гуруҳланиш учун тўхтамасдан, ҳарбий сафда ўз ўрнини топиб олиш учун қўшимча вақт сарфлашмайди.
Уруш оқибатлари
Олти кунлик урушда араб давлатларининг мағлубияти Исроил қўшнилари — Сурия, Ливан, Миср ва Иорданиянинг ўзини-ўзи тушунишига таъсир ўтказган, — дейди Иордания ҲҲК генерали Маҳмуд Эрдисат: «Бу араб миллатчилигига берилган қаттиқ зарба эди».
Олти кунлик уруш тугаганидан 6 йил ўтиб, араб давлатлари йўқотилган ҳудудларини қайтариб олишга уриниб кўришади. Миср 1973 йилнинг октябрида Тунис, Марокаш, Жазоир, Ироқ, Судан ва Саудия Арабистони қўшинлари билан биргаликда Исроил ҳарбийларининг позицияларига ҳужум қилиб, «Октябрь уруши»ни бошлайди. Уруш бир ойдан камроқ вақт давом этади, бироқ у Фаластин қаршилик ҳаракати ривожига катта таъсир ўтказади. Ҳаракат Исроил давлатига асос солинган дастлабки йилларда пайдо бўлган эса-да, «октябрь уруши»дан сўнг радикаллаша бошлади: айнан 1970-йилларда фаластинликлар террордан кураш усулларидан бири сифатида кенг фойдалана бошлашган.
Олти кунлик уруш Яқин Шарқдаги можаролар тарихида бурилиш нуқтаси бўлган ва уни араб-исроил можаросидан фаластин-исроил можаросига айлантирган. Олти кунлик уруш чоғида мусулмон ҳамжамияти томонидан фаластинликларга симпатия ўзининг энг чўққисига чиққан ва ҳанузгача шу даражада сақланиб турибди.
Уруш натижалари Фаластин халқининг миллий интилишида ҳам ўз аксини топган: Исроил оккупацияси курашга чорлашда бош мавзу бўлиб, ҳанузгача халқаро кун тартибидан тушмай келмоқда.
Олти кунлик урушдан сўнг ярим миллионга яқин фаластинликлар ўз уйларини ташлаб чиқишга мажбур бўлишади, чунки улар истиқомат қилиб келган гўшалар Исроил назорат остига ўтади. Фаластинлик арабларнинг қўшни мамлакатларга кўчирилиши биринчи араб-исроил урушидан кейин юз берган, у уруш якунига кўра БМТ бош ассамблеясининг №181-сонли резолюциясига билан араб давлати ташкил этиш учун ажратилган ҳудуднинг ҳам катта қисми Исроил томонидан босиб олинган. Ўшанда ярим миллионга яқин фаластинлик араблар ўз уйларини ташлаб чиқишган.
1980 йилда фаластинликлар ўртасида ўтказилган сўровларга кўра, сўралганларнинг катта қисми (41 фоиз) минтақада араб-исроил можаросига чек қўйиш учун Олти кунлик урушгача бўлган чегаралар ўрнатилиши лозимлигини таъкидлашган. Мухториятнинг 78 фоизи Исроил давлати уруш якунларига кўра, яҳудийлар давлати қисмига айланган ҳудудларга фаластинлик қочкинларнинг келиб жойлашиш ҳуқуқини тан олмоғи лозим.
Исроил миллатчилари учун Олти кунлик уруш Исроил тарихидаги муҳим муваффақиятлардан бири бўлди ва мамлакатнинг стратегик жойлашувини тўлиқ ўзгартириб юборди. Фаластинликлар учун 5–10 июнь бу Фаластинда араб давлати барпо этиш имкониятини янада йироқлаштирган ҳарбий оккупация санаси ҳисобланади.
