Усома бин Лодин шахси узоқ вақт террорчилик учун ўзига хос тимсол, бундай ҳаракат вакиллари учун эса доҳий вазифасини ўтаб келди. Ўн йилдан ортиқ вақт давомида у дунёнинг манаман деган давлатлари махсус хизматлари томонидан қидирилган эди.
Усоманинг боши, аниқроғи қаердалиги ҳақидаги асосли маълумот эвазига 25 миллион доллар ваъда қилинди ва кейинчалик АҚШ Сенати бу маблағ миқдорини 50 миллионга қадар кўтаришни ёқлаб овоз берди. Аммо жуда кўп операцияларга қарамай, биринчи рақамли нишон омон қолаверди. Фақат 2011 йилнинг 2 майидагина АҚШ махсус хизматлари мақсадга эришдилар ва Усома бин Лодин ўлдирилди.
Янги асрдаги энг узоқ ва қимматбаҳо уруш АҚШ ва иттифоқчиларининг Афғонистонда олиб борган ҳарбий ҳаракатлари ҳисобланади. 20 йил давом этган бу уруш АҚШ солиқ тўловчиларига 2,3 трлн долларга тушгани ҳисоблаб чиқилган. Якунда кетиш анча уятли бўлган, ҳокимият барибир “Толибон” ихтиёрига қолган бўлса-да, 2001 йилда бошланган бу ҳарбий ҳаракат конкрет мақсадни кўзлаган, АҚШ терроризмга қарши глобал кураш доирасида Усома бин Лодинни қўлга олишни режалаштирганди. Хўш, бин Лодин қандай қилиб АҚШнинг биринчи рақамли душманига айланиб қолган?
Усоманинг болалиги
1954 йилнинг 10 мартида Саудия Арабистонининг ар-Риёд шаҳрида, қурилиш магнати Муҳаммад бин Лодин оиласида чақалоқ дунёга келади ва унга Ислом оламида жуда қадрли исмлардан бири – Усома деб ном беришади. Онаси Ҳамида Муҳаммад бин Лодиннинг жорияси бўлиб, кўп ўтмай улар ажрашишади ва Усома онаси билан қолади. Ҳамида қайта турмушга чиқади ва яна тўрт фарзанд кўради. Бунинг аҳамиятли жиҳати, Усома ўз отасидан айро улғаяди ва бу унинг тарбиясига ўз таъсирини ўтказади.
Бизнесда катта муваффақият қозонган, подшоҳ оиласига яқин бўлган Муҳаммад бин Лодиннинг бойлиги 5 млрд доллар атрофида бўлган. 22 хотин ва 56 фарзандга эга Муҳаммад бин Лодин расмий жуфтлари сонини тўрттадан оширмаган ва доим олдинги хотинларига жавоб бериб, янгисига уйланган.
У қандай бой бўлди?
Муҳаммад бин Лодин 1967 йилда, 23-марта уйланиш учун самолётда кетаётган вақтда ҳалокатга учраб вафот этади. 13 ёшли Усомага отасидан 25-30 млн доллар атрофида мерос қолади. Усома ўсмирлигидаёқ катта маблағ ва мустақилликка, шахсан ўзи қарор қабул қилиш имконига эга бўлган.
Усома яхши жойларда ўқитилади, диний билимларни ҳам пухта эгаллайди. Унинг шеърлар ёзгани, қора отларга қизиққани, Лондоннинг “Арсенал” клубига ишқибозлик қилгани ҳақида маълумотлар бор. Жиддадаги шоҳ Абдул Азиз университетига кирган Усома иқтисод ва бизнес бошқаруви бўйича таҳсил олади. Аммо университетни тугатмай, Афғонистонга йўл олади.
Радикаллашув сари қадамлар
1979 йилда совет қўшинларининг Афғонистонга киритилиши дунё геосиёсатида жиддий ўзгаришларга сабаб бўлди. СССРнинг сиёсий рақиблари бу давлатда совет қўшинларига қарши турли тузилмалар туза бошладилар. Афғонистоннинг ўзида ҳам СССРнинг бу ҳаракати аксарият аҳоли томонидан босқинчилик дея баҳоланди ва жуда кўпчилик мужоҳидлар сафига қўшилди.
Кун сайин кенгайиб бораётган мужоҳидларни тайёрлаш, қурол-яроғ билан таъминлаш зарур эди ва қатор давлатлар ўз махсус хизматлари орқали бу жараёнга бош қўшишади. Айни шу даврда Усома бин Лодин ҳам ғайридинларнинг ашаддий душмани сифатида майдонга чиқади ва Афғонистонга бориб, ўз маблағларини аямай ишлата бошлайди.
У бу пайтга келиб отаси каби қурилиш фирмаси очган, қатор техника ва бойликларга эга эди. Покистонда у салафий пешволардан бўлган Абдулла Аъзам билан учрашади ва улар 1984 йилда “Ҳидомат мактаби” тузилмасига асос солишади. Тузилманинг асосий вазифаси мужоҳидлар таъминотига кўмаклашиш эди.
Аммо кейинчалик Усома Афғонистондаги араблар алоҳида ҳаракат сифатида шаклланиши зарурлиги ҳақидаги ғояни илгари суради ва 1988 йилда “Ал-Қоида”га асос солади.
Терактлар ва машҳурлик
1989 йилда Афғонистондан Саудияга қайтган Усома улкан империяни енгган қаҳрамон сифатида кутиб олинади. Совет қўшинлари Афғонистон ҳудудини тарк этган пайтда араб оламида зиддиятлар кучайиб борар, айниқса Ироқнинг Кувайтга бостириб кириши жиддий урушларга уланиб кетади.
Ироқ президенти Саддам Ҳусайннинг араб давлатларини бирлашишга чақириқлари қабул қилинмайди. Нафақат қабул қилинмайди, балки Ироқ ва Саудия ўртасида катта жарлик пайдо бўлади. Шу пайтгача ҳам ихтилофда бўлиб келганига қарамай, Саудия Эрон–Ироқ урушида Ироқни молиявий қўллаганди. Аммо Ироқнинг Кувайтга тўсатдан бостириб кириши ҳудуддаги энг катта кузир – нефть иқтисодиётига соя солиши табиий эди. Вазиятни ўзича баҳолаган ва катта армия ҳамда тийиқсиз президентга эга Ироқ тимсолида жиддий хавфни кўра билган Саудия монархияси оиласи ўз иттифоқчиси АҚШдан кўмак сўрайди.
Усома подшоҳлик оиласининг АҚШдан ёрдам сўраганини қабул қила олмайди ва подшоҳ билан муқаддас шаҳарларни ҳимоялашни ўзи кабилар зиммасига олиши кераклигини айтади. Аммо подшоҳ Фаҳд ал-Сауд унинг бу таклифини қабул қилмайди ва АҚШ ҳарбий базасини мамлакат ҳудудига жойлаштиради. Усома бин Лодин бу ҳаракатни хиёнат деб ҳисоблайди ва подшоҳни Саудияни АҚШ колониясига айлантиришда айблайди.
Усома бин Лодин жиддий чақириқлари туфайли 1992 йилда Саудиядан бадарға қилиниб, Суданни доимий ватан тутади ҳамда жангарилар лагерини ташкил қилади. 1994 йилда эса Саудия фуқаролигидан маҳрум қилинади ва оиласи томонидан ажратиладиган йиллик 7 млн доллар кўмакдан ҳам мосуво бўлади. Тез орада у Судандан ҳам бадарға қилинади ва Афғонистонга йўл олади.
Бойлигининг катта қисми ва муқим жойидан айрилган Усома ҳақиқий аламзадага айланади, энди уни ортга қайтариб бўлмасди.
Фото: Ҳамид Мир (суратдаги журналист)
1990 йиллардаёқ унинг тарафдорларидан бирининг уйидан баланд миноралар ва марказларга зарба беришга оид режалар топилади. Бу унинг бу ҳаракатига оид дастлабки далиллар эди. Кичик портлашлардан кейинги энг жиддий ҳаракат 1998 йилда АҚШнинг Кения ва Танзания элчихоналаридаги портлатишлар бўлди. Юзлаб одамлар ҳалок бўлган терактлардан кейин бин Лодин АҚШ томонидан қидирилаётганлар рўйхатида етакчилардан бирига айланди ва унинг ортидан жиддий ов бошланди.
11 сентябрь. Бурилиш нуқтаси
2001 йилнинг 11 сентябри тарихнинг энг эсда қоларли саҳифаларидан бири бўлиб қолади. Нью-Йоркдаги эгизак бинолар, Пентагон ва бошқа объектларга фуқаролик самолётлари ёрдамида уюштирилган тотал ҳужум оқибатида расман 2997 киши ҳалок бўлган. Ҳодиса дунёни шу қадар ларзага келтирадики, одамлар самолёт кўрса оёғи титрайдиган бўлиб қолишади.
Дарҳол Усома бин Лодинга шубҳа тушади ва АҚШ Афғонистон ҳукуматидан уни тутиб беришни талаб қилади. Аммо бу талаб рад қилинади, бин Лодиннинг ўзи эса бу терактларга алоқадорлигини рад этади. Фақат 2004 йилга келибгина у 11 сентябр воқеаларини уюштирганини тан олади ва “буни хоҳламагандим, лекин мажбур қилишди” дея изоҳ беради.
Терактдан бир ой ўтмай АҚШ ўз иттифоқчилари билан Афғонистонга бостириб киради ва биринчи нишон сифатида бин Лодинни излай бошлайди. Шу билан бошланган жараён кенг қамровли урушга айланиб кетади ва айтарли натижа бермайди. Кўпчилик ўйлаганидек бин Лодин тутиб олинмайди, ҳатто Усома яширинган деб тахмин қилинган Тора-Бора ғорининг ишғол қилиниши ҳам самара бермайди, нишон топилмайди. Аста-секин уруш чўзилувчан ва доимий тус олади, Усома шахси эса АҚШ душманлари учун ҳақиқий тимсолга айлана боради.
Унинг боши учун 25 млн доллар пул тикилади, АҚШ учувчилар уюшмаси бунга қўшимча яна 2 млн доллар ваъда қилади. Вақт ўтиб Конгресс Сенати бу мукофотни 50 млн долларга қадар оширишни ёқлаб овоз беради, аммо қўшимча маблағ ажратишга улгурилмайди.
“Нептун найзаси”
Клинтон даврида бошланган бин Лодин қидируви Буш даврида уруш ва ҳақиқий овга айланади ҳамда Обама президентлигидагина якунига етади. 2011 йил 2 майида “Нептун найзаси” номи билан ўтказилган операция чоғида ниҳоят Усома бин Лодин йўқ қилинди.
Усоманинг телефондан фойдаланмаслиги, овози туфайли ракета зарбасига учрагани махсус хизматларга маълум эди. Шу сабаб террорчилар етакчиси ташқи дунё билан алоқа қилиш учун курьерлар хизматидан фойдаланишга мажбур бўлган. Махсус хизматлар мана шу йўналишда иш олиб борадилар ва бу натижа беради.
Махсус хизматлар, шунингдек, Афғонистон ҳудудида қолиш унинг учун хавфсиз эмаслигини ҳам англаб етган, шу мантиқ ва режа асосида тахминий курьер ортидан қўшни давлатларнинг чегара ҳудудлари ўрганилади ҳамда Покистоннинг Абботобод шаҳри яқинидаги бир уйга эътибор қаратилади.
Кузатишлар шуни кўрсатадики, бу уйга интернет, телефон каби коммуникациялар уланмаган, яшайдиганлар деярли кўриниш беришмайди, атрофдагилар ҳам бу уйда ким яшашидан бехабар бўлган. Энг қизиғи – атрофдагиларнинг барчаси уйларидан чиқадиган чиқиндиларни ташқарига олиб чиқишса, бу уйдагилар ёқиб юборишар ва бу изларни йўқотишга ҳаракат дейиш мумкин эди.
Уй Ҳиндистон чегарасидан 30 км, Афғонистондан эса 160 км масофада, шаҳардан эса 3 км нарида жойлашган. Энг муҳими, бу ҳовлининг атрофдагилардан фарқли равишда 3,5–5,5 метрли бетон девор билан мустаҳкам қилиб ўралиши ҳам унда жуда муҳим шахс яширинганига ишора қиларди. Уй 8 ой давомида кузатилади ва бу вақт оралиғида махсус операция режалари ишлаб чиқилади.
Дастлаб ҳовли қирувчи самолёт орқали қарийб бир тонналик JDAM бомбасини ташлаб бомбардимон қилиб юбориш таклиф этилади. Аммо АҚШ президенти Обама бу таклифга рози бўлмайди, тинч аҳоли орасида қурбонларни минималлаштириш билан бирга Усома бин Лодиннинг йўқ қилинганига оид рад этиб бўлмас далиллар зарур эди.
Операция ярим тунда амалга оширилади, АҚШ вертолётларининг Афғонистондан Покистон ҳудудига сездирмай кириши мақсадида Ой ёруғлиги иложи борича камроқ тунлардан бири танланган. “Нептун найзаси”да махсус хизматнинг 24 нафар аскари бевосита иштирок этади (жами 79 аскар ва ит). Улар тунги соат 1лар атрофида деворни портлатиб ичкарига киришади ва қаршилик қилган бир неча кишини бирма-бир йўқ қила бошлайдилар.
Бин Лодиннинг ўзи иккинчи қаватдаги хобгоҳига яширинади ва икки хотини уни гавдалари билан тўсиб чиқишади. Бироқ аскарлар бир аёлни яралаб, иккинчисини отиб ташлаб, ўзларига йўл очадилар. Махсус хизматнинг исми ошкор қилинмаган вакили Усома эндигина автоматга қўл чўзганида кўксига қарата ўқ узади, йиқилганида эса бошини ҳам нишонга олади.
Барак Обама бошлиқ бутун қўмондонлик онлайн кузатиб борган, 38 дақиқа давом этган бу операция чоғида жами 5 киши ўлдирилади: булар – бин Лодиннинг ўғли Ҳамза, курьери, курьернинг акаси (ё укаси) ва унинг хотини Бушралар эди.
Усома бин Лодиннинг жасади зудлик билан олиб кетилади ва “Карл Винсон” кемасида идентификация қилинади. Усоманинг бўйи 1,93 метр эканлиги маълум эди. Ўлчов асбоблари йўқлиги учун шундай бўйга эга аскар ёнига ётади ва бу факт ўз тасдиғини топади. Бу орада Пентагонга йўлланган суратлар жасаднинг айнан бин Лодинга тегишли эканлигини 95 фоизгача аниқлик билан тасдиқлайди. Олинган ДНК намуналари ҳам кейинчалик бин Лодиннинг синглисиникига мос тушади. Барча далиллар жасад айнан унга тегишли эканини тасдиқлаганидан сўнг, тезкор жаноза ўқилади ва Усома бин Лодиннинг жасади денгизга ташлаб юборилади.
Дафннинг бу усули ҳеч бир давлат майитни қабул қилишни истамагани билан изоҳланса-да, кўпчилик томонидан бу биринчи рақамли террорчи ерга кўмилса, қабри зиёратгоҳга айланиб кетишидан қўрқиш дея таърифланган.
Аброр Зоҳидов
