Европанинг инсон ҳуқуқлари бўйича суди (ЕИҲС) Украинанинг Россияга қарши Қримда инсон ҳуқуқларининг тизимли равишда бузилиши ҳақидаги шикоятини кўриб чиқишга қарор қилди. Суд Украина томонининг Қрим 2014 йилнинг 27 февралида амалда Россия назоратига ўтган деган версияси билан иш бошлайдиган бўлди. Қримнинг қўшиб олинишига қаршиларга нисбатан сиёсий қатағон ва таъқиблар ва бунга Россия тарафи жавобгарлиги энди амалда кўриб чиқиладиган бўлди.
Бу Европа суди Катта палатасининг давлатлараро ишлардаги Украинанинг шикоятлари бўйича илк ишидир. У Қримдаги Россия ҳукуматининг «маъмурий амалиёт»ига тааллуқли. Украина Қримнинг Россияга қўшилишига қаршилар ва бошқа «ҳимоясиз гуруҳлар»ни тизимли қатағон қилиниши шунинг натижаси деб ҳисоблайди.
ЕИҲСга 2014 йилдан бери шахслардан Қрим ва Украинадаги воқеалар билан боғлиқ Россияга қарши 7 минг шикоят тушган.
Суд Россиянинг Қримда Европа конвенциясини бузганини кўриб чиқади. Қачон ҳал қилувчи қарор чиқарилиши маълум эмас. Бунга бир неча йил кетиши ҳам мумкин.
Катта палата расмий Киевнинг 2014 йил 27 февралдан бошлаб Қрим яримороли амалда Россия назоратига ўтган деган версиясига қўшилди. Бунга 2014 йилнинг январидан мартига қадар Россиянинг Қримда Украина ҳукумати розилигисиз ёки у ерда Россия ҳарбий кучларининг бўлиб туришига етарли таҳдид бўлганига асосларсиз ҳарбий назоратни кучайтиргани гувоҳлик беради.
Суд Украина ҳукумати Россия қўшинлари пассив кузатувчи мақомида бўлмагани, аксинча, Украина шикоят қилган ҳодисаларда фаол иштирок этгани ҳақида етарлича далил келтирган деб ҳисоблайди. Гап Қрим парламенти ва вазирлар кенгаши биноси қамал қилингач, Қримда ҳокимият алмашгани ҳақида кетяпти. Шундан кейин рус ҳарбийлари диверсион операциялар билан Қримга қуруқлик, сув ва ҳаво йўллари орқали кириш ва чиқиш пунктларини назоратга олишган, дея шикоят қилмоқда Украина.
Украина нимадан шикоят қилган?
Украина ҳукумати Россияни Инсон ҳуқуқлари Конвенциясининг 12 моддасини бузишда айбламоқда:
- яшаш ҳуқуқи (2-модда);
- қийноқлар, ғайриинсоний ва қадр-қимматни ерга уришни тақиқлаш (3-модда);
- эркинлик ва хавфсизлик ҳуқуқи (5-модда);
- адолатли судлов ҳуқуқи (6-модда);
- шахсий ҳаётга ҳурмат ҳуқуқи (8-модда);
- эътиқод қилиш ҳуқуқи (9-модда);
- фикрини билдириш ҳуқуқи (10-модда);
- тўпланиш ва бирлашиш ҳуқуқи (11-модда);
- малакали ҳуқуқий ҳимояга эга бўлиш ҳуқуқи (13-модда);
- дискриминацияни тақиқлаш (14-модда);
- мулкни муҳофаза қилиш (Конвенциянинг №1 протоколи 1-моддаси);
- кўчиш ҳуқуқи (№4 протоколнинг 1-моддаси).
Россия томони буларнинг бари инсон ҳуқуқлари бузилиши эмас, Қримнинг Россия юрисдикциясига ўтгани билан боғлиқ «сиёсий иш» эканини айтган.
Страсбургдаги тингловлар қандай ўтди?
Бу иш бўйича тингловлар 2019 йил 11 сентябрда бўлиб ўтганди. Унда Россия ва Украина номидан ҳар икки давлатнинг адлия вазирлари ўринбосарлари билан биргаликда британиялик барристерлар ва қироллик маслаҳатчилари қатнашишган. Россия тарафдан илгари Грузия ва ЮКОС билан бўлган баҳсларда Россия манфаатларини ҳимоя қилган атоқли адвокат Майкл Свейнстон қатнашганди.
Россия Адлия вазирлиги ва Свейнстон ҳамда Россиянинг «Иванян ва ҳамкорлари» адвокатлик бюроси ўртасидаги 2016 йилдаги «Қрим иши» бўйича қарийб 500 миллион рубллик шартнома тузилган. Қонунчиликдаги шартномалар тизими ўзгариб қолиш эҳтимоли борлиги туфайли келгуси шартлар ошкор қилинмаган.
Украина томондан эса, Россия ФСБсининг заҳарланган собиқ ходими Александр Литвиненко манфаатларини ҳимоя қилган Бен Эмерсон қатнашди. Натижада Страсбургдаги тингловлар британиялик адвокатларнинг дуэлига айланиб кетди.
Украина томони 27 февралдаги воқеаларни «ҳарбий тўнтариш» деб даъво қилган бўлса, Россия тарафининг фикрича, Қрим воқеалари Киевдаги «антиконституцион тўнтариш» оқибатида юз берган.
Россиянинг версиясига кўра, Украина қонунбузарликларга бевосита далиллар келтира олмаган, 2014 йил 18 мартдаги референдум натижасига кўра Қримнинг Россияга қўшилишига қадар яриморолда юз берган воқеалар учун эса, Украинанинг ўзи жавобгар.
Украинанинг даъвосича, Қримнинг Россия юрисдикциясига ўтишига қаршиларнинг ҳуқуқлари оммавий тарзда бузилганига етарлича далиллар бор, Россия ҳукумати эса бу ҳолатларни ўрганиб чиқмаган ва Қримга халқаро мониторинг миссиялари киришига қаршилик қилган.
Судда Украинанинг Россияга қарши яна қандай шикоятлари бор?
Катта палатада, шунингдек, Украина шарқида рўй берган ҳодисалар бўйича уч давлат ўртасидаги шикоятлар бўйича ҳам иш бор. Кўрилаётган ишлар орасида уриб туширилган дея тахмин қилинаётган йўловчи самолёти бўйича ҳам даъво мавжуд (унда Украина ва Нидерландия даъвогарлар сифатида ариза беришган).
Ишлардан бири Украина фуқароларининг Россияда турли жиноий айбловлар билан қўлга олиниши ва таъқиб қилиниши билан, яна бири 2018 йил ноябрида Керч бўғозида Украинанинг уч ҳарбий денгиз кемаси ва уларнинг экипажи ҳисбга олиниши бўйича иш.
Страсбургга, шунингдек, юқоридаги ишлар билан боғлиқ 7000 шахсий шикоятлар тушган.
Европа суди давлатлараро ишларни қандай кўриб чиққан?
1953 йил Европа конвенцияси кучга кирганидан бошлаб 27та давлатлараро иш қўзғатилган. Уларнинг тўққизтаси Россияга қарши бўлган (даъвогарлар Грузия, Украина ва Нидерландия).
Страсбургда Кипрнинг Туркияга қарши шикояти (1974 йилда Кипр ҳудудини бўлишга ҳарбий уриниш туфайли) ва Грузиянинг Россияга қарши икки шикояти (грузинларни оммавий тарзда депортация қилиш ҳамда 2008 йилдаги Абхазия ва Жанубий Осетиядаги қуролли можароларда инсон ҳуқуқлари бузилиши) бўйича ишлар кўрилган бўлган. Жабрланганларга етказилган зарарни қоплаш учун Кипрга 90 миллион евро, Грузияга эса 10 миллион евро тўлаб бериш ҳукми чиқарилган.
Фақат бир ишдагина муросага келинган: 2000 йили Туркияда қўлга олинган Дания фуқаросига қилинган шафқатсиз муомила туфайли очилган иш келишув билан тугаган. Туркия ҳукумати узр сўраган ва жабрланувчига келишилган суммада товон пули тўлаб берган.
Европа судида яна 11та давлатлараро иш кўриб чиқилиши кутилмоқда. Улар орасида Украина ва Грузиянинг Россияга қарши даъволари, шунингдек, Тоғли Қорабоғ можароси ортидан Арманистоннинг Озарбойжон ва Туркияга қарши шикоятлари ҳам навбатда турибди.
