1968 йилда Вьетнам урушида полиция генерали асирга тушган партизанни сўроқ қилмасдан отиб ташлайди. Жараённи америкалик мухбир суратга олишга улгуриб қолади. Сурат эълон қилингач генерал шафқатсизликда айбланади ва қолган умрини таҳдидлар остида ўтказади. Мухбир эса Пулитцер мукофотига лойиқ кўрилади. Кўп ўтмай ҳодиса тафсилотидан хабар топган мухбир мукофотдан воз кечади ва суратни тарқатгани учун генералдан кечирим сўрайди.
ХХ асрда содир бўлган иккита жаҳон уруши бир неча миллионлаб инсонларнинг ҳалок бўлишига, ўнлаб мамлакатларнинг вайрон бўлишига сабаб бўлди.
Бироқ ўша урушлардан кейин ҳам одамзотнинг ақли кирмади. Оқибатда, 1950-йиллар бошида Корея яриморолида фуқаролар уруши, 1965-1975 йилларда Вьетнам уруши, 1979-1989 йилларда Афғон уруши, 1990-йиллар бошида Болқон яриморолидаги фуқаролар урушлари содир бўлди.
2001 йилда АҚШ аввал Афғонистонга, сўнг 2003 йилда Ироққа бостириб кирди. Дунё энди тин оламан деганда 2022 йил 24 февралда Россия Украинага бостириб кирди. Яна одамлар ҳалок бўлди, шаҳар ва қишлоқлар вайронага, миллионлаб инсонлар қочоққа айланди.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг содир бўлган урушлар орасида Вьетнам уруши алоҳида ажралиб туради. Бу урушда Корея яриморолида бўлгани каби битта миллат иккига ажралиб, ўзаро уруш олиб боради.
Шимолий Вьетнам СССР ёрдамида мамлакатда коммунистик тузум ўрнатади ва жанубда АҚШ ёрдамида тузилган Вьетнам Республикасига бостириб киради. Оқибатда урушга АҚШ ҳам қўшилади.
Шимолликлар СССРдан кенг кўламда ҳарбий ёрдам олган бўлса, жанубликларга АҚШ ҳарбийлари ёрдамга келади ва қонли уруш 10 йил давом этади. Охир-оқибат бу уруш АҚШнинг мағлубияти ва шимолликлар томонидан жанубнинг босиб олиниши билан тугайди.
Вьетнам урушида ҳар икки томон ҳам жуда катта талафотлар беради, юз минглаб ҳарбийлар ва тинч аҳоли вакиллари ҳалок бўлган, одамлар қочоққа айланади.
Вьетнам уруши барча учун фожиа эди. Мамлакатни бирлаштириб, коммунистик тузум ўрнатмоқчи бўлган шимолликлар, уларга қарши чиққан жанубликлар, жанубликларга ёрдамга борган АҚШлик ҳарбийлар – буларнинг барчаси ўша урушнинг қурбонлари бўлишади.
Қуйида Вьетнам уруши пайтида шимолликлар тарафдори бўлган партизан йигитни отиб ташлаган полиция генералининг аччиқ тақдири ҳақида ҳикоя қиламиз. Бу ҳодисанинг машҳур бўлишига битта фотосурат сабаб бўлганди.
Ҳодиса
1968 йил 30 январ куни тўсатдан Жанубий Вьетнамнинг турли шаҳарларига шимолдаги коммунистлар армияси ва уларни қўлловчи Жанубий Вьетнамни озод қилиш миллий фронти аъзолари ҳужум уюштиради. Пойтахт Сайгон ва яна ўнга яқин шаҳар ҳужум остида қолади.
Жанубликлар учун бу ҳужум кутилмаганда содир бўлади. Чунки ўша пайтда Вьетнамликлар тақвимига кўра янги йил таътили бошланган ва шу сабабли қуролли тўқнашувлар бир муддат тин олган эди.
Ҳужум туфайли Сайгон кўчаларида ҳам қуролли тўқнашувлар бошланиб кетади. Бир неча куни давом этган жангларида шимоллик ҳарбийлар ва партизанлар Сайгонда кўплаб полициячиларни ўлдиришади. Уларнинг айримлари ҳатто полиция ходимларининг оила аъзоларига ҳам раҳм қилмайди ва аёллар ҳамда болаларгача ўлдиришади.
Шундан сўнг шаҳар кўчалари бўйлаб партизанларга қарши жанглар бошланиб кетади. Охир-оқибат сони кам ва кучи етарли бўлмаган партизанлар енгилишади ва уларнинг бир қисми асир тушади.
1 феврал куни ҳали жанглар давом этаётган пайтда Жанубий Вьетнам полиция бошқармаси бошлиғи, бригада генерали Нгок Лоаннинг олдига Жанубий Вьетнамни озод қилиш миллий фронти командирларидан бири 36 ёшли йигитни олиб келишади. Йигитнинг қўллари боғланган ҳолда эди.
Ўша пайтда генералнинг олдида америкалик мухбирлар ва журналистлар бўлиб, улар партизанларнинг командири қандай сўроқ қилинишини тасвирга олмоқчи бўлиб, ускуналарни тайёрлай бошлашади.
Бироқ генерал асирни сўроқ қилиб ўтирмайди. Ёнидан тўппончасини чиқаради ва командирни пешанасидан отиб ташлайди. Мухбирлар генералнинг бу ишидан ҳайрон қолишади. Фақат Ассошиэйтед Пресс ахборот агентлиги мухбири Эдди Адамс ҳолатни суратга олишга улгуради.
Кўп ўтмай полиция генералининг асир тушган партизанлар командирини сўроқ қилмасдан кўчанинг ўзида отиб ташлаётгани тасвирланган сурат дунёдаги аксарият газеталарда берилади. Ҳамма генарални шафқатсизликда айблаб чиқади
Шу тариқа сурат Вьетнам урушидаги шафқатсизликлар тимсолига айланади. Дунё бўйлаб АҚШнинг Вьетнам урушидаги иштирокига қарши ўтказилган норозилик намойишларида одамлар шу суратни кўтариб чиқа бошлашади.
Кўп ўтмай Эдди Адамс ўша сурат учун нуфузли халқаро Пулитцер мукофотига лойиқ деб топилади. Эдди мукофотни олганидан кўп ўтмай ундан воз кечади.
Генералнинг кейинги тақдири
Партизанлар командирини шафқатсизларча отиб ташлаганидан сўнг кўп ўтмай генерал Нгок Лоан жанглардан бирида оёғидан яраланади. Уни даволаниши учун Австралияга жўнатиб юборишади.
Бироқ шафқатсиз деб ном олган генерални Австралиядаги бир қанча шифохоналар операция қилишни ва даволашни рад этишади.
Шундан сўнг америкаликлар уни АҚШга олиб кетишади. Океан ортига етиб борганида вақт ўтган ва генералнинг оёғи даволаб бўлмас ҳолга келганди. Унинг бир оёғини кесиб ташлашади.
Шундан сўнг генерал Сайгонга қайтади, бироқ ногирон бўлиб қолгани учун полиция хизматидан истеъфога чиқишга мажбур бўлади.
1975 йилда шимолликлар узил-кесил ғалаба қозонади ва Сайгонни эгаллайди. Шунда генерал Лоан америкаликлардан ўзини АҚШга олиб кетишларини сўрайди, бироқ рад жавобини олади.
Генерал Вьетнамда қолса шимолликлар асир олишини ва оғир жазо беришини биларди. У яширинча мамлакатдан қочади ва АҚШга бориб жойлашади.
Генерал АҚШда Виржиния штатида яшайди. У уйи олдида пицца пишириб сота бошлайди. Бироқ генерал ўша биргина сурат туфайли АҚШда ҳам шафқатсиз деб танилиб бўлганди.
Шу сабабли унинг пиццахонасига ҳеч ким кирмайди. Шунингдек, унинг уйи ва пиццахонаси деворларига «Биз сенинг кимлигингни биламиз» деб ёзиб кетишади. Генерал касодга учрайди ва пиццахонани ёпишга мажбур бўлади.
Бундан ташқари, кўча-кўйларда генералнинг ўзига, хотинига ва фарзандларига тез-тез таҳдидлар қилишади. Ҳатто одамлар уни АҚШдан депортация қилишни талаб қилиб чиқишади.
Генералнинг фарзандларини улар ўқиётган мактабда ўқувчилар «Қотилнинг боласи» деб камситишади. Шу сабабли генерал доим бир манзилдан бошқасига кўчиб юришга мажбур бўлади.
Бироқ кўп ўтмай янги борган жойида ҳам уни тезда таниб қолишади ва камситишлар ҳамда таҳдидлар давом этаверади. Генералнинг қилган иши учун хотини ва фарзандлари ҳам кўп жабр чекишади.
Ошкор бўлган ҳақиқат
Генералнинг партизанлар командирини отиб ташлаши тасвирланган сурат дунё бўйлаб тарқалар экан, 1969 йилда Эдди Адамсни халқаро Пулитцер мукофотига лойиқ деб топишади.
Мукофот ташкилотчиларига кўра мухбир «Сайгондаги қатл» номли биргина сурати билан Вьетнам урушининг барча шафқатсизликларини, даҳшатини очиб берган эди.
Аввалига Пулитцер мукофотига лойиқ топилгани учун хурсанд бўлган Эдди Адамс афсуслана бошлайди. Унинг виждони қийналиб, ўзини мукофот олишга нолойиқ деб ҳисоблайди. Кейинчалик буни ўз интервьюларида ҳам ҳам гапиради.
Эдди мукофотни қабул қилиб олганидан сўнг кўп ўтмай шундай деганди:
«Мен бир инсон иккинчисини ўлдираётганини оммага кўрсатганим учун пул оляпман. Икки нафар инсоннинг ҳаёти барбод бўлди. Бири шафқатсиз деб ном олди, иккинчиси ҳалок бўлди. Мени эса қаҳрамон санаб рағбатлантиришяпти».
Кўп ўтмай Эдди Адамс Пулитцер мукофотидан воз кечганини айтиб чиқади. Дунёдаги барча мухбирлар, журналистлар бу мукофотни олишни орзу қилиб юрганда унинг бу иши ҳаммани ҳайрон қолдиради.
Бироқ Эдди Адамснинг мукофотдан воз кечишига арзирли сабаб бор эди. Гап шундаки, генерал ўлдирган одам партизанлар командири бўлган ва ёш болалар, аёллар ҳамда қарияларга ҳам раҳм қилмаган шахс эди.
Ўшанда шимоллик ҳарбийлар ва партизанлар Сайгон шаҳрига ҳужум қилганда партизанлар командири бир неча нафар полиция ходимининг уйига бостириб кириб, уларнинг хотини ва бола-чақасигача раҳм қилмай ўлдиради. Полициячилар уни шу ишнинг устида асир олишади ва тўғри генералнинг олдига олиб келишади.
Партизанлар командирининг полиция ходимларини рафиқалари ва болалари билан бирга шафқатсизларча ўлдирганини билган генерал уни сўроқ қилишни ҳам ўзига эп кўрмаган ва отиб ташлаганди.
Узоқ йиллар давомида одамларнинг нафратига учраб яшаган, кўп марта таҳдидларга учраган генерал ҳодиса ҳақида кимларгадир изоҳ берган, бироқ ҳеч кимни ишонтира олмаган эди.
Эдди Адамс партизанлар командирининг шафқатсиз бўлгани, ҳеч кимни аямаганидан хабар топгач генерал уни отиб ташлаб тўғри қилган, деган хулосага келади.
У ўша суратни тарқатиб, ўзини генералга нисбатан ноҳақлик қилган деб ҳисоблайди. Ўша иши учун афсусланади. Генерални топиб ундан ва оила аъзоларидан кечирим сўрайди.
Генерал узоқ йиллар таҳдид остида яшайди. Жамоатчилик эса ўшанда Сайгонда нима ҳодисалар юз бергани, генерал ўлдирган шахс ким бўлгани ҳақида анча кеч хабар топади. Шундан сўнг генерал ва унинг оила аъзоларини тинч қўйишади.
Кейинчалик 1998 йилда генерал саратон касаллигидан вафот этади. Бу ҳақда эшитган Эдди Адамс шундай деганди:
«Генерал бир вьетнамлик партизанни ўлдирди. Мен эса фотокамерам билан генерални ўлдирдим. Фотография дунёдаги энг кучли қурол. Одамлар фотосуратларга ишонишади. Бироқ улар ҳам алдаши ва одамларни манипуляция қилиши мумкин. Фотосуратлар фақат ярим ҳақиқатни айтади. Афсуски ўшанда фотосуратда «Ўша пайтда Сайгонда генерал бўлиб қолганингизда ва кўплаб америкаликни ўлдирган ёмон одамни қўлга олганингизда нима қилган бўлардингиз?» деб ёзилмаган эди».
Кейинчалик, Эдди Адамснинг яна бир сурати уни янада машҳур қилиш билан бирга, АҚШда иммиграция билан боғлиқ қонунлардан бирининг қабул қилинишига сабаб бўлади.
1980 йилда Эдди Тайландга боради. Денгиз қирғоғида юрганида Тайланд чегарачилари коммунистик Вьетнамдан қайиқларда қочиб келаётган одамларни қайтараётганини кўриб қолади ва суратга олади.
Сурат ОАВда эълон қилингандан сўнг АҚШ президенти Жимми Картер ва мамлакат Конгресси вьетнамлик қочоқларнинг АҚШга киришини енгиллатувчи қонунни қабул қилишади.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
