1981 йил, Иркутск вилоятидаги Уст-Илимск шаҳри. Ёш эр-хотин ташландиқ аҳволга келиб қолган кўп қаватли уйнинг йўлагида икки нафар эркакнинг жасадини кўриб қолишади.
Улар бу ҳақда дарров милицияга хабар беришади. Милиция ходимлари етиб келганидан сўнг сал наридан яна бир одамнинг жасади топилади. Ҳар учала жасад бошсиз эди.
Жасадлар текшириб кўрилганда улар ўрта осиёликлар экани ойдинлашади. Бироқ уларнинг шахсини аниқлашнинг иложи йўқ эди. Шундан сўнг Уст-Илимск шаҳар милицияси терговчиси Раис Мазитов қотилликнинг изини топиш учун Ўрта Осиё республикаларига жўнайди.
У аввал Қозоғистонга боради. Бироқ у ерда бедарак йўқолганлар ҳақида маълумот чиқмайди. Терговчи Ўзбекистонга келади. Республика ички ишлар вазирлиги орқали барча ҳудудларда маълумотлар олинади. Бироқ ҳеч ким яқинларининг Россияда бедарак кетгани ҳақида мурожаат қилмагани ойдинлашади.
Раис Мазитов уйга қайтишга қарор қилади ва болаларига совға олиш учун Тошкентдаги магазинларни айлана бошлайди. Ана шунда тасодифан марҳумлардан бирининг эгнида бўлган кўйлакка ўхшаш кўйлак кийиб юрган одамни кўриб қолади.
Терговчи ҳушёр тортади ва ундан кўйлакни қаердан сотиб олганини сўрайди. Ўша одам кўйлакни водийдаги магазинларнинг биридан сотиб олганини айтади. Кўйлакнинг ўзи эса Намангандаги фабрикада тикилган экан. Шундан сўнг Раис Мазитов дарҳол водийга отланади.
Терговчи водийда ҳар учала вилоят ички ишлар бошқармаларидан Россияга кетиб бедарак йўқолган шахслар ҳақида маълумот излаштиради. Барча туманлардан маълумотлар олинади, бироқ ҳеч ким Россияда бедарак кетган қариндошини топишда ёрдам сўраб мурожаат қилмагани ойдинлашади.
Шундан сўнг Раис Мазитов водийда бир муддат қолади. Маҳаллаларга, чойхоналарга боради ва Иркутск томонларга кетганларни суриштира бошлайди.
Кунларнинг бирида у маҳаллалардан бирини айланиб юрганида кекса ёшдаги одамга дуч келади. Терговчи ундан маҳалладагилардан кимдир яқин орада Россияга кетганми-йўқми суриштиради.
Қария икки ўғли Жалол ва Зуҳриддин Муйиддинов ҳамда қайниси машина олиб келиш учун Иркутскка кетганини ва бедарак йўқолганини айтади. Уларнинг ёнида 15 минг рублга яқин пул бўлган.
Қария аввалроқ уч нафар яқини Россияга бориб бедарак йўқолгани ҳақида ўзи яшайдиган туман милициясига мурожаат қилганини, бироқ ходимлар аризасини қабул қилмай эшикдан қайтарганини айтади.
Терговчи қариядан яқинларига ким қасд қилиши мумкинлигини сўраганда у фамилияси Қамбаров бўлган одамдан гумон қилаётганини, ўғилларини Россияга шу одам олиб кетганини айтади.
Бу маълумотни олган раис Мазитов зудлик билан Уст-Илимскка қайтади. Ўша пайтда Иркутскда бўлиб турган Холбек Қамбаров ҳибсга олинади. У марҳумларга аввалдан таниш одам бўлиб чиқади.
Холбек Қамбаров тергов давомида қотилликка алоқаси йўқлигини таъкидлайди. Марҳумлар Иркутскда янги оқ рангли «Жигули» машинасини харид қилганларини, Қамбаров сотувчини танимаслигини, исм-шарифини билмаслигини айтади.
Қамбаровнинг терговда маълум қилишича марҳумларга машина сотган одам славян миллатига мансуб, сочи сариқ, баланд бўйли одам бўлган.
Шундан сўнг Уст-Илимск, Иркутск ва атрофдаги бошқа шаҳар ва туманлардан машина олди-сотдиси билан шуғулланиб юрган шахслар ҳақида маълумот йиғилади.
Ўша пайтда СССРда машина олиб сотиш жиноят ҳисобланган ва бу иш учун қамоқ жазоси белгиланганди. Шу сабабли Уст-Илимск милицияси машина савдоси билан шуғулланган шахслар ҳақида аниқ маълумот топа олмайди.
Кўпчилик машина сотиб олган ёки сотганлар ўзлари билан савдолашган одамнинг исм-шарифини билмасликларини айтишади. Шундан сўнг Қамбаров ва бошқаларнинг таърифларига қараб гумондорнинг фотороботи чизиб чиқилади ва барча милиция бўлимларига тарқатилади.
Уст-Илимск милицияси ака-ука Муйдинов ва уларнинг қариндошини ўлдирган шахсни қидиришни бошлаган пайтда Воронежда ҳам уч кишининг жасади топилади.
Шаҳар четидаги ўрмонга сайрга чиққан ёшлар эркак кишининг жасадига дуч келишади. Кўп ўтмай сал наридан яна икки кишининг жасади топилади.
Жасадларни маҳаллий мутасаддилар танишади. Улар бир неча кун аввал Туркманистондан келган Олламурод Худоёров, Якбой Каримов ва Иллан Уаллиев эди. Туркманистонликлар ҳам худди Уст-Илимскдаги каби ўлдирилганди.
Шундан сўнг ўша пайтда ҳибсда бўлган Қамбаровдан барча гумонлар олиб ташланади ва қўйиб юборилади. У Наманганга қайтади.
Кўп ўтмай бошқа бир вилоятда икки нафар ўрта осиёлик ўлдириб кетилгани ҳақидаги хабар тарқалади. Улар ҳам машина олиш учун келган ака-укалар бўлиб чиқади.
Шундан сўнг воронежлик ва иркутсклик терговчилар ҳар уч жиноят жуда ўхшаш экани ва саккиз нафар ўрта осиёликлар бир киши томонидан ўлдирилган деган хулосага келишади. Гумондорнинг фотороботи ҳамма ёққа тарқатилади.
Қотилнинг қўлга олиниши
Уст-Илимск тумани милиция бўлими ходимларидан бири гумондорнинг фотороботини кўрар экан, дўсти Аантолий Майструкка жуда ўхшаш экани унинг эътиборини тортади.
У дўстини бўлимга чақиради ва фотороботни кўрсатади. Анатолий Майструк фотороботни кўриб пинагини ҳам бузмайди. У жуда кулгили тасодиф эканини айтади ва бўлимдан чиқиб кетади.
Ходим Анатолийдан шубҳаланади ва уни қўйиб юборгани учун афсусланади. Сўнг бошлиғининг олдига кириб, дўстларидан бири фотороботдаги шахсга жуда ўхшаб кетишини айтади. Бошлиқ ҳушёр тортади ва Анатолий Майструкка қидирув эълон қилинади. Бу пайтда у қочиб кетиб бўлган эди.
Анатолийни энг аввал уйига қидириб боришади. Шунда у оқ рангли «Жигули»ни уйда қолдириб кетгани маълум бўлади. Машинадан аниқланган қон доғлари ва топилган соч толалари текшириб кўрилганда улар Уст-Илимскда ўлдирилган Муйдиновларга тегишли бўлиб чиқади.
Шундан сўнг Майструкни қўлга олиш бўйича режа тузилади. Энг аввал укаси Леонидни ушлаб келишади. Сўнг хотинини тергов қилишади. Терговда аниқланишича, хотини унинг қаердалигини билмайди, укаси эса билади.
Леонид акаси билан машина олиб сотишганини, бироқ унинг қотилликлари ҳақида билмаслигини маълум қилади. У акаси яна кимларнингдир умрига зомин бўлмаслиги учун милиция билан ҳамкорлик қилишга рози бўлади.
Шундан сўнг Анатолий Майструкка укаси Леониднинг номидан телеграмма жўнатишади. Унда барчаси тинчиб кетгани ва Уст-Илимскка қайтавериши мумкинлиги ёзилганди.
Майструк Уст-Илимскка қайтса энг аввал хотинининг олдига келиши инобатга олиниб, унинг уйида милиция ходимлари яширинча пойлай бошлашади.
Кутилгандай Майструк телеграмма жўнатилгандан сўнг бир неча кун ўтиб уйига қайтади, уни шу ерда қўлга олишади. Қўлга олиш гуруҳига терговчи Раис Мазитов бошчилик қилади.
Тергов ва қотиллик сабабларининг очилиши
Майструк тергов аввалида турли шаҳарларда 28 кишини ўлдирганини айтади. Бироқ милицияда фақат Уст-Илимск, Воронеж ва яна бир ҳолатда жами саккиз киши ўлдирилгани ҳақида маълумотлар бор эди. Бошқа қотилликлар ҳақида далиллар топилмайди.
Милиция Майструкка қарши топилган жасадлар сони бўйича саккиз кишини ўлдирганликда айблаб иш очади.
Майструк укасининг қотилликларга алоқаси йўқлигини айтиб, уни қўйиб юборишларини талаб қилади. Укасини эса қўйиб юборишмайди. Унга қотиллик билан эмас, ноқонуний машина олиб сотгани учун жиноят иши қўзғатилади.
Тергов жараёнларида Майструкнинг оғир ўтган ҳаёти ва қотилликларга нега қўл ургани ҳам очиқланади. Уларга кўра 1950-йилларда Ғарбий Украинада туғилган Майструкнинг болаликда ҳаёти жуда оғир кечган.
Майструкнинг отаси совет тузумига қарши бўлгани учун урушдан сўнг немислар билан ҳамкорлик қилганликда айбланиб, қамалиб чиқади. Отаси сотқин деган тавқи лаънат туфайли Анатолий ва Леонид кейинчалик кўп жабр чекишади.
1963 йилда онасини иш жойидан озиқ-овқат ўғирлаганликда айблаб қамашади. Шундан сўнг Анатолий укаси Леонид билан қаровсиз қолиб кетади. У болалар уйига тушмаслик учун укасини олиб қочиб кетади ва улғайгунча дарбадар ҳаёт кечиради.
Анатолий улғайгач армия хизматини ўтаб келади ва қурилишлардан бирида юк машинасини бошқара бошлайди. Бироқ кўп ўтмай Краснодарда кўчани кесиб ўтаётган болани уриб юборади. Бола вафот этади.
Суриштирувларда боланинг ўзи юк машинаси йўлига югуриб чиққани аниқланган бўлса-да, суд уни айбдор деб топади. Майструк тўрт йилга қамалади.
Уни Иркутск вилояти Уст-Илимск шаҳарчасида жойлашган қамоқхонага жўнатишади. Яхши хулқи учун икки йилда озод бўлган Майструк шу шаҳарчада яшаб қолади. Уйланади ва машина олиб сотиш билан шуғуллана бошлайди.
Майструкнинг асосий мижозлари ўрта осиёликлар, Ўзбекистон, Тожикистон ва Туркманистондан эди. Анатолий мижозларга «Жигули» ва «Москвич» машинасини олиб берарди.
Тергов жараёнларида Анатолийдан машиналарни қандай тарзда олиб сотгани ҳақида ҳам сўрашади. У ўзи сотган машиналарни Уст-Илимск яқинида қурилаётган йирик ГЭС ишчилари ёрдамида олганини айтади.
Яъни советлар ўша пайтда тайгадаги ГЭС қурилишида оғир шароитларда ишлаётган ишчиларга навбатсиз машина харид қилиш имкониятини беришади. Бироқ нархи бир неча минг рубл турадиган «Жигули»ни маоши 100-200 рубл бўлган ишчилар сотиб ололмасди.
Майструк бундан фойдаланади ва маълум ҳақ эвазига ишчиларнинг номидан ариза бериб, навбатсиз машина олади ва уларни ўрта осиёликларга сотади. Ўша пайтда машинафуруш сифатида унинг номи кўпчиликка таниш эди.
Майструк янги «Жигули»ларни 7-8 минг рублга сотиб олади ва ҳужжатларни расмийлаштириш, ишчига ҳақ тўлаш каби ишларга бироз маблағ сарфлайди. Кейин харажатлари билан таннархи 10 минг рублга ҳам етмаган машинани маркасига қараб 13-14 минг рубл сотади.
Кунлардан бир кун унинг олдига ўрта осиёликлардан бири келади. Майструк унга «Жигули» машинасини олиб беришни ваъда қилганди. У мижозни уйига олиб боради ва у-бу нарса олиб келиш учун магазинга чиқиб кетади.
Майструк уйга қайтгач хотинининг мижоз билан тўшакда ётганини кўради. Хотини кўз ёш тўкиб, мижоз куч ишлатиб зўрлаганини айтади. Майструк унга ишонади ва мижозни дўппослаб уйидан қувиб юборади. Бироз ўтиб бу воқеа унга ёмон таъсир қилади ва вазият бўлиши билан ўрта осиёликларни ўлдиришга аҳд қилади.
Ўша пайтда унга биринчи бўлиб ака-ука Муйдинов ва уларнинг тоғаси рўпара келади. Майструк уларга ўзлари хоҳлаган оқ рангдаги «Жигули»ни олиб беради.
Сўнг айланиб келиш баҳонасида Уст-Илимск шаҳарчасининг четроқ жойига олиб бориб уларнинг учаласини ҳам ўлдиради. Сотган машинаси ва пулларни ўзи билан олиб кетади. Усти-Илимск милиция бўлимидаги дўстидан уч нафар ўзбекистонликни ўлдирган қотил қидирилаётганини билгач бошқа шаҳарга қочиб кетади.
Қочиб юрган пайтида унга Воронежда уч нафар туркманистонлик учраб қолади. Майструк уларни ҳам шу тарзда ўлдиради. Марҳумларнинг ёнида бўлган пулларни олиб ўз эҳтиёжи учун ишлатиб юборади.
Кейинчалик, Майструкнинг хотинини терговда эрининг мижозлари билан ўзи хоҳлаб жинсий алоқада бўлиб келганини, бироқ эри сезиб қолган кезда ўзини зўрланган жабрдийда қилиб кўрсатганини тан олади.
Суд ва жазо
Саккиз кишини ўлдирганликда айбланган Майструкнинг айби судда тўлиқ исботланади. Унга ўлим жазоси берилади. Бироқ ҳукмни ижро эта олишмайди. У вақтинчалик сақлаш ҳибсхонасида ўз жонига қасд қилиб вафот этади.
Ўшанда Майструкнинг жасади ёнидан хат топилади. Хатда у милиция ходимларининг қўлида ўлгандан кўра ўз жонига қасд қилишни афзал билиши ҳақида ёзганди.
Гарчи қотилликларга алоқаси бўлмаса ҳам Анатолийнинг укаси Леонид ноқонуний машина савдосида айбланиб саккиз йилга қамалади. У қамоқдан чиқиб уйланади ва тўғри ҳаёт кечиради. Кейинчалик дардга чалиниб вафот этади.
Шу тариқа Анатолий Майструкнинг номи СССРдаги энг ваҳший қотиллар рўйхатига тушади. Унинг қотилликларни очишда кўрсатган жонбозликлари учун терговчи Раис Мазитов мукофотланади ва унвони оширилади.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
