Россия флотининг Қора денгиздаги текширувлари: Анқара Москвани огоҳлантирди, Киев қароқчиликда айблади

Россия Қора денгиздаги халқаро сувларда кемаларни ушлашда давом этса НАТО билан тўғридан тўғри тўқнашувни провокация қилиши мумкин, деган Шимолий Атлантика алянсининг Европадаги қўшинлари собиқ бош қўмондони Жеймс Ставридис. У яқинда Одесса портига йўл олган турк кемасига рус ҳарбийлари тушганини мисол келтирган. Анқара бу воқеадан сўнг Москвани таранглик ошишидан огоҳлантирган, Киев эса РФни «қароқчилик акти»да айблаган.

Sukru Okan кемаси билан боғлиқ воқеа

Қора денгизда таранглик июл ойида Россия ғалла битимини биртомонлама тарк этгач кучая бошлади. Руслар Украина портларига кетаётган кемаларнинг барчаси потенциал ҳарбий юк ортган ҳарбий нишонлар сифатида кўрилишидан огоҳлантирган. Боз устига, кемаларга байроқлари илинган мамлакатларни Москва Украина ҚК томонида урушга кирган, деб ҳисоблашини айтган. РФ ТИВ қандайдир чора кўрилишидан аввал кемалар Қора денгизда текширувдан ўтказилиши лозимлигини таъкидлаган.

13 август куни РФ мудофаа вазирлиги «Василий Биков» патрул кемасидаги ҳарбийлар Қора денгизда Туркиянинг Sukru Okan юк кемасини тўхтатиш учун огоҳлантирувчи ўт очиш юз берганини хабар қилди. Иддао қилинишича, кема «тақиқланган юкларни юклаб олмаганини текшириш учун тўхтатиш талабига бўйсунмаган». У Палау байроғи остида Украинанинг Одесса областидаги Измайил портига йўл олаётганди. Текширув ўтказилиб баённома имзолангач, кема ўз йўлида давом этган. Қора денгиз стратегик тадқиқотлар институти раҳбари Андрей Клименконинг аниқлаштиришича, кема Туркия денгиз чегарасидан бор-йўғи 12 км узоқликда тўхтатилган.

Кейинроқ Россия мудофаа вазирлиги Sukru Okan’ни кўздан кечириш видеосини тақдим этди. Кема унга яқинлашган Ка-29 вертолётидан тасвирга олинган, унинг палубасида бир неча киши қўлини бошининг орқасида бирлаштириб тиз чўкиб тургани кўринади. Россия денгиз пиёдалари кема саҳнига тушиб, қўлларида қурол билан бошқарув хонасига бостириб кириб, инглиз тилида бақирганча двигателни тўхтатишни талаб қилган. Денгизчилар ҳам қўлларини бошини ортида бирлаштирганча тиз чўкишган.

Ҳарбийлар кема капитанидан нега талабга бўйсунмай кемани тўхтатмаганини сўрашган. У эса «яхши тушунмагани»ни айтган. Шундан сўнг ҳарбийлар кема жамоасига хайрли кун тилаб, кемани тарк этишган.

НАТО, Туркия ва Украинанинг реакцияси

Ставридиснинг фикрича, турк кемасининг руслар томонидан тинтув қилиниши каби ҳаракатлар Киевнинг иттифоқчиларини иқтисодиёти ғалла экспортига боғлиқ бўлган «Украинанинг иқтисодий аҳволи ёмонлашуви»га йўл қўймаслик учун вазиятга аралашишга мажбур қилиши мумкин.

«Россиянинг халқаро сувлардаги ҳаракати НАТО ва Россия Федерацияси ўртасида денгиз уруши авж олишининг реал таҳдидини яратади», — дея Ставридиснинг сўзларини келтирган Politico.

Унинг сўзларига кўра, НАТО «Россия иқтисодиётини ноқонуний блокада билан бўғиб туриши учун Украинага қурол-яроғ ва маблағ бераётгани йўқ». Алянс ўз жанговар авиацияси ва ҳарбий кемалар эскорти билан қўриқлаб, ҳуманитар коридор яратиши ҳам мумкин, дея тахмин қилган Ставридис.

The Wall Street Journal газетаси америкалик мулозимларга таяниб хабар қилишича, АҚШ аллақачон Қора денгизда кемаларни ҳимоя қилиш учун барча вариантларни, жумладан ҳарбий ечимни ҳам кўриб чиқмоқда. Америкалик ҳарбийлар ва мулозимлар Туркия ва Украинанинг қўшнилари билан музокаралар ўтказишмоқда, унда Украина ғалласини олиб чиқиш учун янги йўналишлар муҳокама қилинмоқда, жумладан, Руминия портлари тилга олинмоқда.

Анқара Sukru Okan кемаси билан содир бўлган воқеадан сўнг Москвани ортиқ бундай ҳолатларга йўл қўйиш мумкин эмаслиги борасида огоҳлантирган. Туркия президенти администрацияси ҳузуридаги коммуникациялар бошқармасининг дезинформациялар бўйича маркази баёнотида бундай воқеалар Қора денгизда кескинликни кучайтириши қайд этилган.

«Кемага нисбатан содир этил этилган хатти-ҳаракатлардан сўнг Россия томонига тегишли тарзда келгусида Қора денгизда тарангликни кучайтирувчи бундай ташаббусларга йўл қўймаслик кўрсатилди», — дейилади хабарда.

Киевда ҳам Россиянинг Қора денгиздаги хатти-ҳаракатлари кескин қораланди. Украина ТИВ Россия ўз ҳаракатлари билан БМТ низоми, БМТнинг денгиз ҳуқуқи бўйича конвенцияси ва бошқа халқаро ҳуқуқ меъёрларини «қўпол равишда бузгани»ни таъкидлади. Украина президенти офиси раҳбари маслаҳатчиси Михайло Подоляк бу Sukru Okan’га қарата «мақсадли ўт очиш» бўлгани ва бу «халқаро денгиз ҳуқуқларининг шак-шубҳасиз поймол этилиши, қарорчилик акти, бошқа давлатлар акваториясида учинчи давлат фуқаролик кемаларига нисбатан жиноят» эканини таъкидлаган.

Ғалла битими ва Дунайдаги дарё портлари

Россия, Украина, Туркия ва БМТ уруш қизғин паллага кирган чоғда ғалла битимини имзолаб, Қора денгиздаги портлардан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, жумладан, Украинадан ғалласининг ҳам хавфсиз экспортини ташкил этишган эди. Украина Инфратузилма вазирлигининг 11 июлгача бўлган маълумотларига кўра, ғалла битими ишга туширилган кундан (2022 йилнинг 1 авгусидан) буён украиналик деҳқонларнинг 33 млн тонна маҳсулотлари жаҳоннинг 45 давлатига экспорт қилинган.

Ғалла битими бир неча марта узайтирилди, Украина ва ғарб нашрлари қайд этишича, Россия бир неча бор кемаларни рўйхатга олиш ва текширувдан ўтказишни рад этиб «ғалла коридори» ишлашига тўсиқ қўйган. Россия ҳукумати ўз талаблари, жумладан аммиак экспорти бўйича талаби бажарилмаса, ғалла битими тўхтатилиши борасида бир неча бор таҳдид қилган, битим кенгайтирилиши ва чексиз узайтирилишига қарши чиқиб келган. Натижада шу йил майида битим узайтирилди ва тезда бунга барҳам берилди. Бу ҳақда 17 июл куни Кремл матбуот котиби Дмитрий Песков хабар берди. Шундан сўнг Россия қўшинлари Украинанинг Одесса шаҳридаги порт инфратузилмасига зарба бера бошлади.

«Қора денгиз келишувлари бугун ўз фаолиятини якунлади. РФ президенти илгари айтиб ўтганидек, битим 17 июл куни ниҳояланади. Таассуфки, Россияга тегишли келишувларнинг бир қисми ҳануз бажарилмади, шу сабабли битимнинг амал қилиш муддати тугатилади. Қачонки битимнинг Россия талаблари битилган қисми бажарилса, Россия томони бу битимга зудлик билан қайтади. Де-факто вазият шундай», — деган Песков.

Август ойи бошида украин, рус ва хориж нашрлари Россия ғалла битимидан чиққанидан сўнг турли давлатларга тегишли юк ташувчи кемалар «Россиянинг Қора денгиздаги блокадасини ёриб ўтиб», Украина денгиз портлари томон келишда давом этаётгани тўғрисидаги янгиликни тарқата бошлади. Лекин вазият бундай эмас. Украина жанубидаги денгиз портлари аввалгидек блокадада, шу сабабли бу ерга келаётган кемалар Қора денгиз ҳавзасида рейдда туришибди. Бироқ Дунай дарёсидаги портлар бироз чекловлар билан бўлса ҳам, аввалгидек ишламоқда.

Россия тарк этган ғалла битими учта денгиз портини қамраб олганди — Одесса, Чорноморск ва Пивденний. Унда дарё портлари тилга олинмаган, шу сабабли Дунайдаги Рени, Измайил ва Килий портларидан ғалла битими имзолангунча ҳам, ўша пайтда ҳам, битим кучдан қолгандан кейин ҳам қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини юклашда фойдаланилган, дейди «Совэкон» маркази директори Андрей Сизов.

«Учта кема Россия блокадасини ёриб ўтиб, якшанба куни Қора денгизга чиқди», деб хабар ёзишмоқда. Жуда таъсирли кўринади, агар бу ерда блокаданинг ўзи бўлмаганини билмасангиз. Дунай терминалларига аввалдан кемалар келиб-кетиб турибди. Одесса аввалгидек ёпиқ, Дунай эса Украина экспорти бахтига, ҳамон фаолият кўрсатмоқда», — деган эксперт.

2022 йилда Дунай портлари орқали юк жўнатиш уч баробарга ошган, Одесса области ҳарбий маъмуриятининг денгиз хўжалиги комплекси департаменти директори Олександр Гайдук. У берган информацияларга кўра, учта дарё порти орқали 16 млн тонна юк жўнатилган, 2021 йилда бу кўрсаткич 5,5 млн тонна бўлган. Soul Marine логистика компанияси тижорат директори Иван Ниякийнинг аниқлик киритишича, 2022 йилда Россия Украина денгиз портларига блокада ўрната бошлагач, «катта сувда ишлаган барча компаниялар Дунайга кўчган».

Россия ғалла битимини тарк этгач Киев ўзининг жанубий портларидан денгиз кемачилиги учун вақтинчалик коридор эълон қилди, бу эса бандаргоҳда анчадан буён туриб қолган кемалар учун халқаро сувларга чиқиш имкониятини яратган. 16 август куни Украина инфратузилма вазири Олександр Кубраков Ҳонгконг байроғи остидаги илк Joseph Schulte контейнер ташувчиси Москва томонидан эълон қилинаётган таҳдидларга қарамасдан сузишга чиққанини эълон қилди. Joseph Schulte Одесса портида ўтган йилнинг 23 февралидан буён турганди, унинг саҳнида озиқ-овқат дохил 30 минг тонна юк бўлган.

18 август куни кема Истанбулга етиб боргани маълум бўлди. Бунгача Одесса портидан сўнгги кема ғалла битими доирасида 16 июл куни чиққан эди.