“Бувамнинг оиласини кичик фанлар академиясига ўхшатишарди” – невараси ёзувчи Ойбек ҳақида

Тошкентнинг Юнусобод тумани Янгиариқ маҳалласида ёзувчи Ойбек ва рафиқаси, биринчи ўзбек кимёгари Зарифа Саидносирова хонадони жойлашган. Харитада Ифтихор 1-тор кўчаси 26 манзили билан чиқади. Излаб борувчига ёрдам берсин деб кўчанинг бошида уй-музейга ишора қилувчи тахтача илинган. Йўналиш белгисига эргашсангиз, ўнг қўлда қуюқ жигаррангли дарвозага дуч келасиз. Дарвозанинг тепасида олтин рангли ҳарфлар билан “Ойбек уй-музейи” деган ёзувга кўзингиз тушади.

Ичкарига киришингиз билан 2 қаватли оқ бино кўзга ташланади. Бу жой ҳақида бироздан кейин тўхталамиз.

Ойбек ва рафиқаси қурган бир қаватли уй эса чап томонда жойлашган. Музейнинг асосий экспонатлари шу ерда сақланади. Улар 10 мингдан ортиқ. Музей билан танишиш Ойбекнинг болалиги ўтган хонадан бошланади.

Ойбек 1905 йил 10 январда Тошкентнинг Гавкуш маҳалласида бўзчи оиласида туғилган. Ёзувчининг ота-онаси, буваси ва маҳалласи ҳақидаги хотиралари автобиографик асари “Болалик”да тасвирлаган.

У илк сабоқни Оқмасжид маҳалласидаги эски мактабда олади. 1918-1921 йилларда эса Мунавварқори Абдурашидхонов ташкил этган “Намуна” мактабида ўқийди. “Бу мактабда тайёргарлиги анча жиддий бўлган истеъдодли ёшлар ўқитувчилик қилган. Уларнинг қўлида таълим олган ёшлар орасидан кейинроқ Ҳамза, Қаюм Рамазон, Ойбек, Маннон Уйғур каби истеъдодли адиб ва санъаткорлар етишиб чиқди”, – деб ёзади олим, жадидшунос Сирожиддин Аҳмад.

Кейин Навоий номидаги таълим ва тарбия техникум-интернати, Тошкент университетининг ижтимоий фанлар факултетида, Ленинград халқ хўжалиги институтида ўқийди. 1930 йилда касал бўлиб қолгани учун Тошкентга қайтиб, Тошкент университетида ўқишини тугатади. Ўқиш йиллари ҳақда ёзувчининг ўзи шундай ёзади: “Менинг ўқиш йилларидаги йўлим ўша вақтдаги ўзбек ёшларининг йўлидир. 1921 йилда Тошкентнинг эски шаҳарида Хадрада янги ташкил қилинган Навоий педагогика техникумига кириб ўқишни давом эттирдим”, – деб ёзади у.

Кейингиси зал “Қутлуғ қон” деб аталади. Бу ерда китобининг илк ва турли тиллардаги нашрлари ўрин олган. “Қутлуғ қон” ёзувчи ҳаётининг энг таҳликали вақтлари – 1938 йилда, қисқа муддатда ёзилган ва 1940 йилда нашр этилган. Ёзувчининг болалик хотиралари билан тўйинган бу асарда ўзбек халқининг Биринчи жаҳон уруши арафасидаги машаққатли ҳаёти тасвирланади. Бу даврда бир томондан мустамлакачилик сиёсати, иккинчи томондан ўлкага кириб кела бошлаган капиталистик муносабатлар туфайли меҳнаткашлар қашшоқлашган эди. Шундай вақтда сабр косаси тўлган халқнинг норозилик намойиши билан чиқиши ёки қўзғолон кўтариши табиий эди. Чор ҳокимиятининг Ўрта Осиё аҳолисини мардикорликка олиш тўғрисидаги фармони 1916 йил қўзғолонининг гуриллаб ёниши учун бир туртки бўлди. Ойбек романда Йўлчи орқали меҳнаткашлар, Мирзакаримбой орқали бойларнинг ўзаро муносабатларини тасвирлаш орқали қўзғолоннинг келиб чиқиш сабабларини бадиий таҳлил этди.

Шунингдек, залда ёзувчининг шеърий асарлари, тадқиқотлари ва “Улуғ йўл”, “Олтин водийдан шабадалар”, “Қуёш қораймас” каби насрий асарлари ва яратилиши билан боғлиқ хотираларни ҳам топиш мумкин.

“Навоий” эскпозицияси Ойбек ижодининг ажралмас қисми. У шоир, носир, адабиётшунос олим сифатида ҳам Навоий ҳаётига кўп бор мурожаат этган. Нафақат Навоий, балки 15-асрдаги Хуросон ҳаётини ҳам пухта ўрганган адиб бу асарда Навоийнинг шоир ва инсон сифатидаги инсонпарварлиги моҳиятини катта маҳорат билан гавдалантириб берган. Ойбек Навоий образини 15-аср Хуросонида рўй берган муҳим тарихий воқеалар фонида гавдалантирар экан, шу даврда Темурийлар давлатини ҳаракатга келтирган, кейинчалик эса уни таназзулга олиб келган кучлар ва уларнинг ўзаро курашини акс эттирган. Ойбек мазкур асари билан ўзбек адабиётида тарихий-биографик роман жанрини бошлаб, унинг асосий тамойилларини белгилаб берди.

“Абадият ва умр” деб номланган залда эса Ойбек ижод қилган 19-асрни эслатувчи кичик хона бор. Музей ходимасининг айтишича, “Навоий” романи шу ерда ёзилган.

Асосий заллар тугаб, музейдан чиқишда Зарифа Саидносированинг отаси Саидносир Миржалиловга бағишланган хона бор. У жадидларнинг сафдоши сифатида уларнинг кўплаб ғояларини моддий қўллаб-қувватлаган маърифатпарвар бойлардан бўлган. У Туркистон Мухториятининг хазиначиси сифатида сиёсий фаолиятини ҳам олиб борган, мухторият парчалангач турли сиёсий сабаблар билан 12 йиллик қамоқ ва сургундан кейин, 1937 йилнинг 25 октябрида отиб ўлдирилган.

Асосий заллардан ҳовлига чиқилса, чап томонда Ойбекнинг ҳайкали турибди. Ҳайкал ёнидан ўтиб борилса, 2 қаватли мемориал қисмга кирилади. Бу ерда меҳмонхона, адибнинг иш столи, Зарифа Саидносированинг рассомлик хонаси сақланади.

Хонадон адиб таваллудининг 75 йиллиги муносабати билан 1980 йилда уй-музейга айлантирилган. Бунда рафиқасининг ташаббускорлиги муҳим бўлган. Зарифа Саидносирова илк ўзбек мусаввираси сифатида ҳам эсланади. Мемориал қисмда у чизган суратлар билан танишиш мумкин.

Невараси Ойнур Тошмуҳаммадованинг айтишича, катта буваси Саидносир Миржалилов Ойбек оиласида қиз фарзанд дунёга келганда Алишер Навоийнинг “Хазоин ул маоний” китобининг араб ёзувида хаттотлик билан ёзилган нусхасини ёзувчига ҳадя қилган.

Ойбек ва Зарифа Саидносирова 4 нафар фарзанд кўришган: 4 ўғил, 1 қиз – Омонбек, Бекжон, Гулранг. Невараси Ойнур Тошмуҳаммадованинг айтишича, Ойбекнинг оиласи замондошлари томонидан кичик академияга қиёсланган. “Бувам академик, ёзувчи олим, бувим илк ўзбек кимёгар аёли бўлган. Катта ўғли Омон тарихчи, Бекжон, яъни отам биофизик олим бўлган. Суюнбек ва унинг рафиқаси ҳам кимё фанлари доктори бўлишган, аммам Гулранг шарқшунослик факултетида араб тилидан дарс берган. Шунинг учун ҳам оиламизни кичик академия деб аташган”, – деди Ойбекнинг набираси Ойнур Kun.uz мухбири билан суҳбатда.

Тавсия: Зарифа Саидносирова Ойбек вафотидан кейин “Ойбегим менинг” китобини ёзади. Унда ёзувчи билан ўтган йиллари, Ойбек гапиролмай қолгани, асарларнинг яратилиш тарихига боғлиқ қизиқ хотиралари билан яқиндан танишишингиз мумкин.

Зуҳра Абдуҳалимова тайёрлади.