“Issiqxona effekti”. Bu qanday hodisa va nimasi bilan xatarli?

Bu yilgi yoz o‘zgacha keldi. Toshkent shahrida iyulning ilk haftasida oxirgi 150 yillikdagi aynan shu kunda qayd etilgan eng issiq havo harorati rekordlari yangilandi. Yuz berayotgan bu iqlim o‘zgarishlariga inson faoliyati sabab qilib ko‘rsatilmoqda: atmosferaga chiqariladigan gazlar, tinimsiz qurilishlar, yashillikning yo‘qolishi, maishiy chiqindilarning oqilona bartaraf etilmasligi kabi.

Alaloqibat yuzaga kelgan issiqxona effekti bugun insoniyatga o‘z ta'sirini ko‘rsatmoqda.

Issiqxona effekti nima o‘zi?

Quyoshdan kelgan issiqlikning Yer sathida jamlanib, dimlanib qolishi issiqxona effekti deyiladi. Ya'ni quyoshdan kelgan nurni Yer ham o‘z navbatida atmosfera orqali koinotga qaytaradi. Ushbu nurlarning bir qismi koinotga chiqib ketish o‘rniga odamlardan chiqarilgan turli gazlarga yutiladi. Uning koinotga qaytib chiqib ketmasligi oqibatida Yer yuzi me'yoridan ortiq qiziydi va iqlimga ta'sir ko‘rsatadigan issiqxona qatlami hosil bo‘ladi.

Natijada sutka mobaynida eng yuqori va eng past harorat orasida kam farq bo‘ladi. Ya'ni odamlar va tabiat tunda ham kunduzgi kabi issiq va dim havo ta'sirida qoladi. Bunday sutkalik issiqlik esa keskin isish hodisasini keltirib chiqaradi.

Anomal iqlim hodisalari – muvozanat buzilganining belgisi

“O‘zgidromet” yetakchi mutaxassisi Erkin Abdulahatov Kun.uz muxbiri bilan suhbatda “issiqxona effekti”ning hosil bo‘lishi, jamiyatga va kelajakka yetkazadigan zarari haqida gapirdi.

— Tasavvur qiling, chelakda muzdek suv bor. Har holda suv etni junjitadigan darajada sovuq. Birinchi vaziyatda, suvga qo‘lingizni asta tiqish orqali, suv haroratini o‘z badaningizga moslashtira oldingiz. Ikkinchi vaziyatda o‘sha chelakdagi muzdek suvni sizning ustingizga to‘satdan sepib yuborishdi. Sizda seskanish va o‘ta noqulay vaziyat yuzaga keldi. Suv haroratini ikki xil vaziyatda ikki xil hissiyot bilan qabul qilishni his qildingiz...

Nega bu voqeani esladim. Iqlim isishini tezlashtiradigan issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar ham to‘satdan sun'iy ravishda tez ko‘paytirilmoqda. Aksiga, uning nazorati, muvozanatini ushlab turish uchun tabiatning o‘ziga ham imkon qoldirmayapmiz: o‘rmonzorlarni yovvoyilarcha yo‘q qilish, yerlarni pala-partish o‘zlashtirish, dunyo okeanini ifloslantirish orqali tabiatning havoga chiqarilayotgan iflos gaz miqdorlarini jilovlash imkoniyatini cheklab qo‘ydik.

Xuddiki, sovuq suvni sizni ustingizdan birdan quyib yuborganda yuzaga keladigan hissiyotlarni tabiat uchun ham yaratib qo‘ydik. Tushuning, tabiat bunga shunchaki tez moslasha olmaydi, bu aks ta'sirlar tabiatda ham to‘satdan havo oqimlari harakatidagi muvozanatni buzib, hududlarga xos bo‘lmagan anomal hodisalarni taqdim etishiga olib kelaveradi.

Issiqxona effektini hosil qiluvchi asosiy modda – karbonat angidrid

— Issiqxona effektini hosil qiluvchi asosiy gaz bu – karbonat angidrid. U atmosferaga ham tabiiy, ham sun'iy yo‘l bilan qo‘shiladi. Metan, azot oksidi kabi boshqa iflos gazlar havoga inson omili tufayli chiqarilib, bular bir butun issiqxona effekti darajasini belgilaydi.

Issiqxona effektini hosil qiluvchi gaz konsentratsiyalarining ortishi, sayyorada tabiiy issiqlik balansini buzadi va antropogen issiqxona effektini keltirib chiqaradi.

Bu yilgi anomal issiqlik – Toshkent uchun xavotirli

— Issiqxona effektida gazlar salmog‘ining ortishi kechalari ham havo haroratning ko‘tarilishiga olib kelib, kunduz va kechasi qayd etiladigan havo harorati maksimum va minimumlari orasidagi farq kamayib borishida namoyon bo‘ladi.

Iyul oyining boshida qayd etilgan anomal issiqlik Toshkent shahri uchun xavotirli vaziyat. Hozirgi sutkalik harorat farqlari 5–6 darajaga issiq. Oldinlari yoz oylarida, hatto mutlaq maksimum rekordlar qayd etilgan kunlari sutka davomidagi o‘rtacha harorat qiymati hozirgidagidek baland bo‘lmagan.

Oxirgi jaziramalardan shuni anglash mumkinki, yoz oylaridagi issiq haroratlar kechasi ham o‘tmishga nisbatan ancha yuqori kuzatilmoqda. +40 darajadan yuqori havo harorati sutkaning ikki-uch soatlik davrida emas, endilikda uzoq davomli kuzatilmoqda. Bu – yaqqol parnik effekti natijasida yuzaga kelib, jaziramalar Toshkent shahri aholisini kunning xohlagan paytida xafsalasini pir qilayotganida ko‘rish mumkin. Bu o‘tmish issiqlariga o‘xshamaydi.

Toshkent shahrida jaziramada kunduz kunlari keskin qizigan qalin asfalt sirti, yashillikdan mosuvo cho‘llashgan shahar landshafti kabi manzaralar kechalari haroratning tezda pasayishiga olib kelmayapti. Natijada, yoz oylari Toshkent shahrida havo haroratlari atrof hududlarga nisbatan 0,5-1 daraja yuqori kuzatilmoqda.

Issiqxona effekti kompleks muammolarni yuzaga chiqaradi

— Bu kabi noodatiy issiqlar jamiyatning barcha sohalarida ma'lum salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Birinchi aks ta'sir shundoq ham aholisi o‘ta zich shaharlarda bevosita aholi salomatligi bilan chambarchas bog‘liq. Shahar aholisi davomli jaziramalardan aziyat chekadi. Bu qariyalar va hamroh kasali bor kishilarda yaqqol seziladi.

Ikkinchi ta'sir energetika tizimida yaqqol ko‘rinadi. Davomli va kechalari ham haroratning noodatiy yuqori bo‘lishi energiyaga bo‘lgan talabni keskin oshiradi. Aholisi zich joylashgan areallarda noto‘g‘ri yondashuv asosida taqsimlangan energetika zanjirida yuklamalar yuzaga keladi, energetika tizimi bunday yuklamani ko‘tara olmaydi, deydi Erkin Abdulahatov.

***

Darhaqiqat, yurtimizda havo harorati ko‘tarilgan kunlarda poytaxtda ham elektr energiyasi uzilishlari tinimsiz ravishda kuzatildi.

Oksford iqtisodiyot notijorat tadqiqot markazi global isishning iqtisodiyotga ta'siri bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdi. Markaz mutaxassislari dunyoning 203ta rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaridagi vaziyat to‘g‘risidagi ma'lumotlarni tahlil qilishdi. Ma'lum bo‘lishicha, issiqxona effekti oqibatida 2100 yilga kelib bu davlatlarda global yalpi ichki mahsulotning 20 foizga pasayishi kutilmoqda.

Bu xulosa o‘rtacha harorat ko‘tarilishda davom etishi haqidagi taxminlarga asoslanadi (o‘n yilda taxminan 0,2°C ).

Shu o‘rinda markaz olimlari kelajakda issiqxona effektidan jabr ko‘rmaslik uchun kerakli tavsiyalarni ham berishgan:

• qazib olinadigan yoqilg‘idan foydalanishni kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish;
• energiya samaradorligini oshirish va sohalarni energiya tejovchi texnologiyalar bilan modernizatsiya qilish;
• tabiatda yashillikni ko‘paytirish, o‘rmon yong‘inlarining oldini olish, daraxtzorlarni ko‘paytirish;
• ekologik toza qishloq xo‘jaligiga o‘tish;
• tuproq tarkibidagi organik moddalarni saqlab qolish (chunki ularning yo‘qolishi to‘g‘ridan to‘g‘ri issiqxona effektiga ta'sir qiladi);
• ekologik tejamkor transport turlariga o‘tish.

Gulmira Toshniyozova tayyorladi.