Ma'naviyat va davlat tilini rivojlantirish masalalari departamenti ko‘chalarda va tashkilotlar peshtoqida xorijiy tilda yozilgan e'lon va peshlavhalarni davlat tilidagisiga o‘zgartirish, bu boradagi ishlar o‘z vaqtida yuritilayotgani haqida ko‘p gapiradi. Ammo har qanday qonun yoki qaror ijrosi joylarda, jamiyatdagi holatlarda bilinadi. Ko‘ryapmizki, bu boradagi ishlar sezilarli emas, o‘lda-jo‘lda. Ko‘chalar mantiqsiz va sharmandali tarzda xorijiy, jumladan, rus tilidagi e'lon, peshlavhalarga to‘la.
Biz tashkilot mudiri Abdug‘affor Qirg‘izboyev bilan intervyu uyushtirdik va holat yuzasidan izoh so‘radik.
— Abdug‘affor aka, siz suhbatlarda departament bu bo‘yicha qattiq ishlayotgani, o‘zbek tiliga o‘girilgan reklama e'loni va peshlavhalari bo‘yicha raqamlarni keltirasiz, lekin biz, jamoatchilik bu borada umuman o‘zgarish sezmayapmiz. Nima qilyapsizlar o‘zi?
— Savolingiz o‘rinli, aslida departament tashkil qilinishidan ko‘zlangan maqsad ham butun mamlakat hududida davlat tili mavqeyini ko‘tarish.
Siz ko‘chalardagi e'lon va peshlavhalarning o‘zbek tilida emasligi haqida gapiryapsiz. Rost, hozir ko‘chalarda ziyoli u yoqda tursin, oddiy odamning ham g‘ashini keltiradigan holatlar juda ko‘p.
Bir yarim yil davomida departament va uning joylardagi bo‘limlari tomonidan respublikadagi 30 mingga yaqin e'lon va peshlavhalar davlat tiliga o‘zgartirildi.
Biz bu bo‘yicha jami 35 mingta holatni o‘rgangan bo‘lsak, shularning 70 foizi xorijiy tillarda, yana 10 mingga yaqin e'lon va peshlavhalar esa davlat tilida ammo xato bilan yozilgan ekan.
Men hayronman, xususiy tadbirkor: birorta xorijiy tilni bilmaydi, lekin ochgan do‘koni tepasiga xorijiy tilda e'lon yopishtiradi.
Yana shunday holatlar bor, O‘zbekistonning biror chekka qishlog‘i, u yerda boshqa millatning o‘zi yo‘q, lekin do‘kon peshlavhasiga «My otkrylis» (biz ochildik) deb yozib qo‘yishmoqda. Bu nima sharmandalik?!
Bu kabi mantiqsizlik holatlari davlat idoralarida ham bor. Masalan, bir tumanga borganda rasmiy qarorlar chiqadigan hujjat blankasi ustida ham o‘zbekcha, ham ruscha yozuvlarni ko‘rdim.
Hokimga savol beryapman: «Rossiyaning biror tuman, shahrida qarorlar blankasi ustida ruscha-o‘zbekcha yozishadimi?» Viloyat va tuman rahbarlari bu masalaga jiddiy e'tibor qaratishi kerak.
Biz holatni o‘rganib, aniqladikki, eng katta kasallik Toshkent shahrida, viloyat markazlarida va katta-katta shaharlarda.
Biz hozir bosh prokuratura, ichki ishlar, Milliy gvardiya organlaridagi maslahatchilarimiz bilan birga xorijiy tildagi yozuvlarni davlat tiliga o‘zgartirish bo‘yicha ishlayapmiz.
Yana bir misol, men yaqinda Buxoro shahrida bo‘ldim, u yerda meni ajablantirgani shunday qadimiy shaharning ko‘chalaridagi reklama yozuvlari, e'lon, peshlavhalarning juda katta qismi xorijiy tillarda, jumladan, rus tilida yozilgan.
O‘ylab ko‘ring, Buxoroga keladigan xorijlik mehmonlarda ham savol tug‘ilmaydimi, bu qaysi davlat, deya. Odamlarimiz-chi?
Biz ularga hozir muhlat berganmiz, tugatishi kerak bu mantiqsizliklarni. Nahotki, bu yozuvlarni shahar, viloyat hokimi ko‘rmasa?!
Toshkent shahrining biqinida turgan Chirchiq shahrida ham shu holat! Nahotki, markaziy ko‘chalardan kuniga 100 marta o‘tadigan hokimning xayoliga kelmaydi bu holat?
Davlat tilini rivojlantirish departamenti tadbirkorlik faoliyatiga qarshi emas, lekin oddiy masala: tadbirkor reklama e'loni, peshlavhasini davlat tilida yozsin. Nima, ishxona, oshxona, go‘zallik salonlari o‘z nomini davlat tilida yozsa, uning savdosi o‘ladimi?
Buning huquqiy tomonlariga kelsak. Bilasiz, 1989 yil 21 oktyabrda O‘zbekistonda «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingan. Oradan 32 yil o‘tdi. Qonun hali davlat sifatida o‘zga davlatga qaramligimizda yozilgan edi. Oradan 32 yil vaqt o‘tdi. Endi o‘zgarish kerak.
Hozir «Davlat tili to‘g‘risida»gi qonun yangi tahrirda Qonunchilik palatasidan o‘tdi, Senat tasdig‘ida turibdi. Senat uni tasdiqlab bersa, ahvol butunlay o‘zgaradi. Endi javobgarlik qat'iylashtiriladi.
Yangi qonunda reklama bannerlari, e'lon va peshlavhalar to‘liq davlat tilida bo‘lishi belgilanmoqda. Zarur bo‘lib qolganda, masalan, xorijiy qo‘shma korxonalar nomi xorijiy va davlat tilida bo‘lishi mumkin, bo‘lmasa u ham davlat tilida.
— Siz qonunda zarur hollarda degan band bor deyapsiz, lekin bu «menga zarur» deya e'lonini yana xorijiy tillarda yozmoqchi bo‘lganlarga qalqon bo‘lmaydimi?
— Yo‘q, reklama e'lonlari davlat tilida berilishi shart, majburiy. Zarur hollarda degani, deylik, Germaniya, Angliya yoki boshqa davlatlar bilan qo‘shma korxonalar ochilganda, ularning hududlarida zarur bo‘lsa qo‘yiladi.
Men bu yo‘ldagi yana bir muammoni gapirmoqchiman. Biz ko‘p joyda e'lonlarni oldirib tashlayapmiz, lekin ayrimlar yana o‘z e'lonini qayta ilib qo‘ymoqda. Shunga o‘xshaganlarning ongida milliy g‘urur uyg‘onishi kerak.
Eng dahshatlisi, ayrim maktablarning e'loni ikki tilda yozilyapti. Baraka topkurlar, bitta tilda yoz. Davlat tilida, o‘zbek tilida yoz!
— So‘nggi ikki oy davomida Toshkentdagi tashqi reklama konstruksiyalari ayovsiz buzildi. Siz xorijiy tildagi yozuvlarni o‘zbekchalashtirish haqidagi savollarimizga qonunchilik deb javob berasiz, lekin joyi kelganda qonunsiz ham buzilar ekan-ku. Nega xorijiy tildagi yozuvlarni o‘zbekchalashtirishda davlatning mana shu kuchi ishlamay qoladi?
— Albatta, biz barcha millatlar tilini hurmat qilamiz. Avvalgi qonunda muammolar bor edi, lekin hozirgi qonunimizda bunga joy qolmayapti. Endi hammasi o‘zbek tilida bo‘ladi.
— Qonunning ijrosi va jazo qanday bo‘ladi?
— Qonunning ijrosi, jazolash prokuraturaga yuklanyapti. Ijro qattiq bo‘ladi. Ikkinchidan, jarima miqdori ham ko‘tarilyapti.
Butun dunyoda shunday, masalan, Fransiyada biror ishxona nomi fransuz tilida yozilmagan bo‘lsa, u 2 700 yevrogacha jarima to‘laydi.
Bizda amaldagi qonunchilik bo‘yicha jarimalar bazaviy hisoblash miqdorining 1,3 baravari miqdorida edi, yangi qonun bo‘yicha 7 baravargacha ko‘tarilyapti. Qonunni tashkilotlar buzsa, jarima miqdori yanayam ko‘tariladi.
Men shu o‘rinda Sirdaryo viloyatining Guliston shahrini alohida e'tirof etmoqchiman. Shahardagi 99 foiz yozuvlar davlat tilida yozilgan. Bu masalaga viloyat va shahar hokimining e'tibori yuqori ekani quvonchli.
Toshkent shahrining 12 tumani hokimi bilan men 2-3 martalab gaplashib chiqdim. O‘zgarishlar bor, lekin juda kam.
Biz minglab qaror, qonun chiqarishimiz, tadbirlar o‘tkazishimiz mumkin, lekin odamlar ko‘chaga chiqib, nima ish qilinayotgani yoki qilinmayotganiga baho beradi.
— Siz o‘zgarishlar haqida gapiryapsiz, lekin yaqinda Chilonzor tumanidagi shifoxonalardan biri binosining tepasida o‘zbekcha bo‘lmagan va lotin yozuvida yozilmagan nom bilan ochildi.
— Davlat tiliga eng ko‘p amal qilinmayotgan sohalardan biri – sog‘liqni saqlash tizimi. Shifoxonalar, dorixonalar, retsept yozish... Yillar davomida bularning ongiga kirib qolganki, o‘zgarmayapti. Biz bu tizimning rahbariyatiga necha bor aytdik, taklif kiritdik, xususiy shifoxonalarga aytyapmiz, lekin haligacha o‘zgarmayapti.
Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Abdusalim Abduvohidov.
