Avgust oyi oxirida ijtimoiy tarmoqlarda «Tolibon» harakati Afg‘onistonda o‘zbek tilini o‘rganishni maktab dasturidan chiqarib tashlagani haqida xabarlar tarqaldi.
Garchi ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Tashqi ishlar vazirligi rasmiy bayonot berib, bu xabarlar asossiz ekanini bildirgan bo‘lsa-da, ko‘plab o‘zbekistonliklar Afg‘onistonda o‘zbek tilining kelajagi masalasidan xavotirlarini bildirib kelayotgandi.
7 oktyabr kuni esa O‘zbekiston tashqi ishlar vaziri Abdulaziz Komilov boshchiligidagi delegatsiya Afg‘oniston muvaqqat hukumati rahbariyati vakillari bilan muzokaralar o‘tkazdi. Unda toliblar Afg‘onistonda o‘zbek tilining rivojlanishiga kafolat bergani aytildi.
Kun.uz muxbiri nafaqat Afg‘oniston, balki O‘zbekistonga chegaradosh boshqa davlatlarda o‘zbek tilining o‘rganilishi, buning uchun yaratilgan sharoitlar borasida Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va malaka oshirish markazi direktori Inomjon Azimov bilan intervyu uyushtirdi.
Markaz direktorining xavotir bildirishicha, bu boradagi ahvol yillar davomida juda og‘ir holatga kelib qolgan.
— Inomjon aka, fikringizcha, bugun O‘zbekistonda qardosh va boshqa millat tillari rivojlanishi, o‘rganilishi uchun qay darajada imkoniyat yaratilgan?
— O‘zbekistonda bugun 130 dan ziyod millat va elat vakillari yashaydi. Ularga tili, urf-odat va qadriyatlarini rivojlantirishi uchun kerakli barcha sharoitlar yaratilgan.
Shuningdek, Toshkent shahri va viloyatlardagi 140 ga yaqin milliy madaniy markazlar ayni shu maqsadga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda bugun ta'lim-tarbiya muassasalari va ommaviy axborot vositalari o‘zbek tili bilan birga qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, tojik va turkman tillarida ham ish olib boradi.
Agar rasmiy raqamlarga qarasak, bugun mamlakatdagi 10 ming 8 ta maktabning 1 ming 476 tasida rus va qardosh tillar o‘qitilmoqda. Bunda jumladan, 899 ta maktabda rus tilida, 133 tasida qoraqalpoq, 218 tasida qozoq, 38 tasida qirg‘iz, 165 tasida tojik va 23 tasida turkman tilida ta'lim beriladi.
Demak, xulosa qilish mumkinki, O‘zbekiston bugun Markaziy Osiyodagi eng tolerant davlat. Bu yerda etnik ozchilik bo‘lgan birliklarning o‘z tilida ta'lim olishiga hech qanday to‘siq yoki muammo yo‘q.
— O‘zbek tili, uning rivojlanishi, o‘rganilishi va buning uchun sharoitlar borasida qo‘shni davlatlarda ahvol qanday? Keling, davlatlar misolida nomma-nom tahlil qilsak?
— Biz o‘tgan asrning saksoninchi yillarida oliy ta'limni olganmiz. O‘sha paytlarda qo‘shni davlat yoshlarining O‘zbekistonga kelib o‘qishi tajribasi yo‘lga qo‘yilgandi.
Men hozir ham o‘zim bilan birga o‘qigan qardosh do‘stlar bilan gaplashib turaman. Bu suhbatlarda ulardan qo‘shni davlatlarda til, adabiyot va madaniy yangiliklar haqida ham ma'lumot olaman. Shuningdek, ochiq ma'lumotlar asosida ma'lum tadqiqotlar o‘tkazganman.
Ma'lumki, qo‘shni qardosh davlatlarda boshqa millatlar qatorida o‘zbeklar juda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra (balki, bundan ham ko‘pdir), Tojikistonda 1,2 million, Qirg‘izistonda 964 ming, Turkmanistonda 500 ming, Qozog‘istonda 511 ming, Afg‘onistonda 3 million o‘zbek yashar ekan.
Keling, dastlab Turkmanistondagi holatni ko‘rib chiqaylik. Bugun bu davlatda 500 mingdan ortiq o‘zbek millatdoshlarimiz yashaydi. Rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, 2000-yillargacha Turkmanistondagi maktablarda o‘zbek tili o‘qitilgan. Lekin undan keyin o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish bekor qilingan.
Endi tasavvur qiling, hozir 2021 yil bo‘lsa, 2000-yillarda tug‘ilgan yoshlar umuman o‘zbek tilida tahsil olmadi. Bu jarayonda inkor qilib bo‘lmas bir haqiqat borki, inson qaysi millat tilida ta'lim olsa, o‘sha millatga singib boradi. Ya'ni endi ular turkman millatiga aylanib boryapti.
Bu ma'lumotlar rasmiy manbalarda turibdi va u bilan hamma tanishishi mumkin.
«Xroniki Turkmenistana» gazetasi jurnalisti Botir Seyitquliyevning ta'kidlashicha, o‘zbek yoshlari pul topish bahonasi (xorijga chiqib ta'lim olish taqiqlangan) bilan Rossiya, Turkiya, Ukraina, Belorussiya davlatlari oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga kirib, o‘sha yurtlarda qolib ketmoqda.
Bugun Turkmanistonda 500 mingdan ortiq o‘zbeklarning tili, madaniyatini targ‘ib qilishi uchun milliy madaniyat markazi ham yo‘q.
Xalqaro normalar bo‘yicha bu borada sharoitlar teng bo‘lishi kerak emasmi? Afsuski, yillar davomida yarim million millatdoshimiz o‘z tili, madaniyatini yo‘qotib, hukmron til ichiga singib ketmoqda. Bu bizni o‘ylantiradigan muammo.
Xo‘sh, o‘zbek tilining rivojlanishi borasida qo‘shni Qirg‘izistonda ahvol qanday? Menda bu borada 2012 yilgacha bo‘lgan ma'lumotlar bor. Bunga o‘sha davlatda til borasidagi siyosat sabab bo‘lmoqda.
Qirg‘izistonning o‘zbeklar yashaydigan viloyatida ijod qiluvchi jurnalist shunday yozadi: «Novqot rayon xalq ta'limi bo‘limi mudiri o‘rinbosari Abdumutallib Payazovning so‘zlariga ko‘ra, 2012 yilda 7 ta o‘zbek maktabi boshqa ta'lim tiliga o‘zgartirildi. Novqotdagi 109 ta maktabdan 13 tasigina o‘zbek tilida ta'lim berishni davom ettirmoqda, lekin keyinchalik ular ham qirg‘iz maktablariga aylanadi».
Mutaxassislarning ta'kidlashicha, o‘zbeklar o‘z farzandlarining kelajagini o‘ylab ham qirg‘iz yoki rus maktablariga bermoqda. Rus maktablarida o‘qiyotgan o‘zbek yoshlarining aksariyati Rossiyaga ketmoqda.
Bu borada yana bir ma'lumot borki, bugun Qig‘izistonda o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilarining o‘rtacha yoshi 50 yosh. O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha esa mutaxassislar tayyorlanmaydi. Endi tasavvur qilingki, yana 15-20 yildan keyin Qirg‘izistonda o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitadigan o‘qituvchilar qolmaydi. Bu yerdagi vaziyat ham biz uchun juda xavotirli.
Endi bu borada Tojikistondagi vaziyatni ko‘rib chiqamiz.
Tojikiston maorif va fan vazirligi ma'lumotiga ko‘ra 2015-2016 o‘quv yilida o‘zbek tilida ta'lim olayotgan o‘quvchilar soni 205 ming 3 nafarni tashkil etgan. Oxirgi o‘n yillikda esa o‘zbek sinflari soni uch martaga qisqargan. O‘quvchilar soni 2011-2012 o‘quv yilida 299 ming 494 nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 2020-2021 yillarda 106 ming 83 nafarga tushib qolgan.
Malaka oshirish va qayta tayyorlash instituti So‘g‘d tuman bo‘limi o‘qituvchisi Marhabo Yunusova o‘zbek tilidagi darslar qisqarib ketganligi sababli juda ko‘p mutaxassislar ishsiz qolayotganini aytadi.
«Yosh mutaxassislar tojik tilida dars berish uchun ikkinchi oliy ta'lim olishga harakat qilmoqda, lekin budjet guruhlar chegaralangani uchun hammaning ham ikkinchi oliy ta'lim olish uchun imkoniyati yo‘q», – deydi u.
Menga eng alam qilgani nima, bilasizmi? O‘zbek maktabini tamomlagan Xulkaroy Jiyanboyeva Xo‘jand davlat universiteti o‘zbek filologiyasi fakultetining 1-kursida tahsil olmoqda, lekin u keyingi o‘quv yilidan mutaxassisligini o‘zgartirmoqchi. «Agar men o‘zbek filologiyasini tamomlasam, ungacha barcha maktablar tojikchaga aylantirilsa, men ishsiz qolishim mumkin, shuning uchun tojik tili va adabiyoti bo‘yicha mutaxassis bo‘lmoqchiman», – deydi u.
Tasavvur qilyapsizmi, o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha mutaxassis bo‘lish orzusida oliy o‘quv yurtiga kirgan o‘zbek talabasi olti oy o‘tmasdan o‘z fikridan qaytib, tojik tili va adabiyoti bo‘yicha o‘qituvchi bo‘lmoqchi, chunki uning boshqa yo‘li yo‘q, kelajakda ishsiz qolmasligi uchun shu yo‘lni tanlamoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari ichida o‘zbek tilining o‘rganilishi uchun nisbatan keng imkoniyat berayotgan davlat – bu Qozog‘iston.
Qozog‘istonda maktablar va darsliklar tayyorlash masalasi ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Lekin Qozog‘istonda ham bir holat ketyaptiki, (bu haqda yaqinda Qozog‘iston xalq ta'limi vaziri ham gapirdi) ularda o‘zbek tili va adabiyoti o‘zbek tilida o‘qitilishi mumkin. Lekin boshqa fanlar qozoq tilida o‘qitiladi. Bu bir tomondan to‘g‘ri va ijobiy holat. Chunki har qanday davlat o‘z tilini himoya qilishi, o‘z tilining mavqeyini ko‘tarishi kerak. Biz ham mana shu siyosatni o‘ylab ko‘rishimiz kerak.
— Siz qo‘shni davlatlarda o‘zbek tili va madaniyati rivojlanishi uchun sharoitlarning og‘ir ahvolda ekani haqida gapiryapsiz, xo‘sh, bu davlat hukumatlari bunga qanday sabablarni keltirishadi?
— Bu borada ko‘plab jurnalistik surishtiruvlar o‘tkazilgan. Ularda birgina Tojikiston misolida bir xulosaga kelindiki, uni aytayotganimiz barcha davlatlar uchun ham qo‘llash mumkin.
Bu quyidagi sabablar:
1. O‘zbek maktablari o‘zbek tilidagi darsliklar bilan to‘liq ta'minlanmagan.
2. Tojikiston prezidenti huzuridagi Milliy test markazi kirish imtihonlarini faqat tojik va rus tillarida o‘tkazadi.
3. Oliy ta'lim muassasalarida o‘zbek guruhlari yopilgan. O‘zbek tilida faqat o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchisi mutaxassisligini olish mumkin. Keyingi yillarda ba'zi OTMlarda xorijiy talabalar uchun o‘zbek guruhlari ochilgan, lekin bu guruhlar Milliy test markazi ro‘yxatiga kiritilmagan, shuning uchun Tojikiston fuqarosi bo‘lgan etnik o‘zbeklar Milliy test markazi orqali ariza topshira olmaydilar.
4. O‘zbek tilida o‘qiyotganlar uchun ish topish imkoniyati cheklangan.
Darsliklar yetishmasligi achinarli hol, albatta. Qirg‘iziston maktablari uchun bundan 20 yillar avval o‘zbek olimlari tomonidan darsliklar tayyorlangan edi, undan keyin yozilmadi, menimcha.
Qozog‘istonda ham dastlab o‘zbekistonlik olimlar bilan hamkorlikda darsliklar yozilgan, keyinchalik o‘z mutaxassislari tomonidan darsliklar tayyorlanib borilishidan xabarimiz bor. Qolgan qo‘shnilarda bunday jarayon bo‘lmadi.
Oliy ta'limga kirish imtihonlarining davlat tili va rus tilida o‘tkazilishi ham til siyosatining bir qismi. Davlat tilini bilmaydiganlar uchun davlat idoralarida ishlash imkoniyatining cheklanishi esa davlat tilini bilish majburiyatini yuklaydi. Davlat tilini bilmasangiz, davlat idoralariga davlat tilida murojaat qilmasangiz, sizga hech kim quloq solmaydi, bu bor gap.
Bizdachi? Bilasiz, deputatlarimiz mamlakat fuqarolari davlat idoralariga davlat tilida murojaat qilish kerakmi, degan oddiy savolni hal qilolmay rosa sarson-sargardon bo‘lishdi. Emishki, boshqa millat vakillarini davlat tilida murojaat qilishga majbur qilish ularning huquqlari buzilishiga olib kelarmish.
Mana biz ularga manbalarni ko‘rsatib qo‘ydik, marhamat, o‘qib, kerakli xulosa chiqarish o‘zingizga havola. Mana, sizlarga qirg‘iz amaldorlaridan mahorat darsi, mulohaza qiling:
«Ata Meken» partiyasining O‘sh viloyati bo‘limi boshlig‘i Abdimitalip Satibaldiyev ham o‘zbek maktablarini qirg‘iz maktablariga aylantirish tarafdori, lekin bu jarayon ularning istak-xohishlari asosida amalga oshishi lozimligini aytadi. «Agar ota-onalar farzandlari kelajagini o‘ylasa, ularni o‘zbek maktablaridan olib, qirg‘iz maktablariga berishlari kerak, toki ular qirg‘iz va rus tillarini yaxshi o‘zlashtirsin. Bu yangi avlodning hech bir muammolarsiz oliy ta'limga kirishiga va kelajakda davlat idoralarida ishlashiga keng imkoniyatlar yaratadi», deydi u.
Bizda esa tilni ozgina himoya qilsangiz, millatchi sifatida urib tashlashyapti. Chunki bizni kuzatib turgan yashirin kuchlar bor. Bizdan ozgina harakat bo‘lsa, ular ham boshlashadi.
Aslida bunday bo‘lmasligi kerak. Biz o‘zimizdagi qonunni ishlatyapmiz.
— Qo‘shni davlatlarda o‘zbek tilining o‘rganilishi va rivojlanishi borasidagi ishlar shu ahvolga kelib qolishida hukumatning kamchiliklari ko‘p. Siz bir ziyoli sifatida qo‘shni davlatlarda o‘zbek tilini rivojlantirish borasida hukumatga qanday tavsiyalar bergan bo‘lardingiz?
— Hozir qo‘shni davlatlarga ko‘p tashriflar bo‘lyapti. Bu tashriflar davomida oliy ta'lim va xalq ta'limi vazirlarimiz ham ishtirok etadi.
Ular shu uchrashuvlar davomida biz aytgan masalalarni ham kun tartibiga qo‘yishi kerak.
Biz eng og‘ir holat Turkmanistonda dedik. Turkmaniston hech bo‘lmasa, o‘zbek maktablari va u yerda o‘zbek tili o‘qitilishini yo‘lga qo‘yishi kerak.
Mayli, boshqa umumta'lim fanlari davlat tilida o‘qitilsin, lekin o‘zbek tili va adabiyoti quyi sinflardan to 11-sinfgacha o‘qitilishi kerak.
Bu borada qabul qilingan prezident farmonida xorijdagi o‘zbek maktablariga yordam ko‘rsatish haqida ham topshiriqlar bor, ularga ham e'tibor qaratish kerak.
Buni Afg‘oniston misolida ham aytishim mumkin. Unga ko‘ra, O‘zbekiston–Afg‘oniston hukumatlarining o‘zaro kelishuvi asosida Surxondaryoda «Afg‘on markazi» tashkil qilinib, o‘zbek tili va adabiyoti, temiryo‘l sohalari bo‘yicha mutaxassislar tayyorlanyapti. Mazkur tajribani qo‘shnilarimiz bilan ham amalga oshirib, o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash maqsadga muvofiq.
Uchinchidan, millatdoshlarimizni o‘zimizda chop qilinayotgan darslik, o‘quv qo‘llanmalari bilan ta'minlab borishimiz shart.
To‘rtinchidan, xorijdagi vatandoshlarimiz uchun u yerdagi olimlar bilan hamkorlikda darsliklar tayyorlash masalasini kun tartibiga qo‘yish kerak.
Beshinchidan, yangi chop qilinayotgan badiiy asarlar bilan qo‘shni davlatlardagi millatdoshlarimizni ham ta'minlab borishimiz kerak.
Oltinchidan, o‘zbek tili va adabiyoti o‘qituvchilarining onlayn malaka oshirishini tashkil qilish, o‘zbek tili va adabiyotidagi yangiliklardan muntazam xabardor qilib borish.
Shuningdek, davlat tilini tom ma'nodagi davlat tili maqomiga ko‘tarishda qo‘shnilarimizning ilg‘or tajribalaridan foydalansak, ular kabi tizimli amaliy ishlar amalga oshirilsa, aytilgan maqsadlarimizga erishamiz.
Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.
Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Muhiddin Nido.
