Россиядагилар Зеленский 20 майдан легитимлигини йўқотди деб ҳисобламоқда. Бу ҳақда украинларнинг ўзи қандай фикрда?

Ўзи гап нимада?

РФ ҳукумати ва унинг ортидан россиялик пропагандачилар ҳам бир неча ойдан буён битта тезисни такрорлаб келишмоқда — 2024 йил 20 майидан Украина президенти Володимир Зеленский гўёки расман легитимликдан маҳрум бўлади.

Масалан, 2024 йил 28 апрел куни бу ҳақда Россия президенти матбуот котиби Дмитрий Песков шундай деганди: «Зеленскийнинг тақдири ҳал бўлган ва тез орада кўпчилик, жумладан Украинадагилар ҳам унинг легитимлигини шубҳа остига оладиган пайт келади… Нима бўлганда ҳам, ҳатто юридик нуқтайи назардан ҳам шундай бўлишига тўғри келади. Ва у қандайдир тарзда ўзини оқлашга мажбур бўлади».

Бу ҳақда 2 май куни Путиннинг яқин кишиси ва Украинада тақиқланган россияпараст «Мухолифат платформаси — ҳаёт учун» партияси раҳбари Виктор Медведчук ҳам гапирди. Украинада Медведчук давлатга хиёнатда айбланган, кенг кўламли урушнинг илк кунларида у уй қамоғидан қочиб кетганди. 2022 йил апрелида уни ушлашди, кейинроқ эса асирликдаги украин ҳарбийларига алмаштиришди.

Путиннинг ўзи вазият юзасидан эҳтиёткорлик билан муносабат билдириб, «бу масалада биринчи навбатда Украинанинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими жавоб бериши лозимлиги»ни таъкидлаган. Бу вақтда эса россиялик пропагандачилар ўз аудиториясини шунга ишонтирмоқда: 21 майдан «Зеленскийнинг легитимлиги тўлиқ якунланади» — ва бу ҳам гўёки украинларнинг ўз мамлакати учун курашиш истагига таъсир қилиши мумкин.

Улар нега Зеленский легитимликни йўқотди деган қарорга келишди?

Юридик коллизия (зиддият) туфайли. Расмий равишда Зеленскийнинг президентлик муддати ҳақиқатан ҳам тугади. Унинг инаугурация 2019 йил 20 майида бўлиб ўтганди, Конституцияга кўра президент ваколати беш йил билан чекланади. Шу билан бир вақтда, Украина конституциясининг 108-моддасида президент давлатнинг янги раҳбари сайлангунига қадар ўз мажбуриятларини бажариши шартлиги кўрсатилган. Кенг кўламли урушга қадар навбатдаги сайловлар 2024 йил 31 мартида ўтказилиши белгиланганди, — аммо ҳозирга келиб сайлов ҳарбий ҳолат туфайли (унинг амал қилиш муддати камида 2024 йил 11 августига қадар) қолдирилган.

Зеленскийнинг ўзи 2023 йилнинг иккинчи ярмида ҳам сайловлар барибир ўтказилиши ва яна ўз номзодини қўйиши ҳақида айтганди. Шу билан бирга, у уруш шароитида сайлов участкаларидаги хавфсизликни таъминлаш жуда қийинлигини таъкидлаганди. Украина ТИВ раҳбари Дмитро Кулебанинг изоҳлашича, Зеленский фронтдаги доимо вазият ва бошқа шароитлардан келиб чиққан ҳолда сайловни ўтказишнинг ижобий ёки салбий томонларини тарозига солган.

Натижада, 2023 йил 6 ноябр куни президент «ҳозир сайлов вақти эмаслиги»ни айтади. «Биз ҳозир Россия Украинадан кутаётган сохтагарчилик эмас, мудофааланиш вақти, давлат ва одамлар тақдири боғлиқ бўлган жанг вақти, — деган у. — Ва агар у ёки бу сиёсий тортишувларга чек қўйиб, ҳамжиҳатликда ишлашни давом эттириш керак бўлса, давлатда бунга чек қўйишга ва жамоатчилик учун барча зарур жавобларни беришга қодир тузилмалар мавжуд. Украинага қарши можаролар ва бегона ўйинларга жой қолдирмаслик учун».

Бу Зеленский ва Украина қуролли кучларининг ўша вақтдаги бош қўмондони, уруш даврида мамлакатдаги иккинчи машҳур шахсга айланган генерал Валерий Залужний ўртасида зиддият юзага келгани тўғрисидаги хабарлар фонида содир бўлганди. Айрим украин экспертлари агар Залужний сиёсий карьера бошлашга қарор қилса, Зеленскийга жиддий рақобат туғдира олишини истисно қилишмаганди. Бундай муҳокамалар ортидан 2024 йил 8 февралида Валерий Залужний истеъфога чиқди. 9 май куни президент уни Буюк Британиядаги элчи этиб тайинлади.

Украина тарихида олдин ҳам президент белгиланганидан кўпроқ муддат ишлаган ҳолатлар бўлган

Масалан, Украинанинг иккинчи президенти Леонид Кучманинг иккинчи муддати беш йилдан ортиқроқ давом этган.

Гап шундаки, 2004 йилги президентлик сайловларида Россия томонидан қўлланадиган Регионлар партияси раҳбари Виктор Янукович ҳамда сўнгги парламент сайловларида ғолиб чиққан «Наша Украина» блоки етакчиси Виктор Юшченко ўзаро курашганди. Президентлик сайловларининг иккинчи тури натижалари эълон қилингач, унда Янукович кичик устунликка эришгани маълум бўлганди, хорижлик кузатувчилар ҳамда сайловчилар кўп сонли сохталаштириш ҳолатлари ҳақида хабар беришади. Юшченконинг тарафдорлари кўчаларга чиқиб, сайлов натижалари бекор қилинишига эришади — бу намойишлар «зарғалдоқ инқилоб» номини олганди.

Натижада Украинада сайловларнинг учинчи тури ўтказилиб, унда Юшченко ғалаба қозонади — у сайловчиларнинг 51,99 фоизининг овозига эга бўлганди. Натижада Юшченконинг 2005 йил 23 январидаги инаугурациясигача давлат раҳбари лавозимини айнан Леонид Кучма эгаллаб турганди.

Зеленскийнинг легитимлиги тўғрисида украинларнинг ўзи қандай фикрда?

«Уруш давом этмоқда, сайлов ўтказиш имкони йўқ. Украина аҳолисининг катта қисми буни жуда яхши тушунади. Украина президенти легитимлиги бўйича умуман савол туғилмайди», — дейди «Медуза» билан суҳбатда Украина Миллий фанлар академияси Социология институти директори Евгений Головаха. У ҳозирда украинлар «россияликларнинг украин ҳукумати легитим эмаслиги бўйича ахборий кампаниясидан кўра долзарброқ бўлган муаммолар»ни ҳал қилмоқда.

Киев халқаро социология институти (КМИС) раҳбари Володимир Паниотто ҳам унинг фикрига қўшилади. У 2023 йил кузида, бу мавза Алексей Арестович томонидан кўтарилганидан кейин украин жамоатчилигида чиндан ҳам сайловлар ўтказиш эҳтимоли муҳокама этилганини эслаган.

Сиёсатчи ўшанда президентликка номзодини қўймоқчилигини айтиб, сайловни онлайн шаклда, «Дия» иловаси орқали ўтказиш ҳам мумкинлигини қўшимча қилганди. Зеленскийнинг офиси раҳбарининг собиқ ёрдамчиси ўзидаги маълумотларга кўра, мамлакат аҳолисининг 90 фоизи ушбу иловада рўйхатдан ўтганини айтганди. Паниотто эса «Медуза» билан суҳбатда бу баҳо ҳақиқатга тўғри келмаслигини қайд этган: социологларнинг маълумотига кўра, «Дия»дан украинларнинг фақат 56 фоизи фойдаланади. «Менинг фикримча, бу [сайловлар ўтказиш] мутлақо утопия. Фронтда бўлганлар ҳам, [мамлакатдан] кетганлар ҳам бу тарзда овоз бера олмайди», — дейди социолог.

2023 йил октябрида КМИС украинларнинг кейинги сайловлар қачон ўтказилиши кераклиги бўйича фикрларини ўрганиш учун, илк сўровномани ўтказганди — ва ўшанда респондентларнинг 81 фоизи сайлов фақат сайловдан бўлиши керак деб ҳисоблаганди. Кейинроқ институт ходимлари нисбатан саволларни нисбатан батафсилроқ қилиб қўйганди — аммо ҳар сафар «аҳоли уруш даврида сайловлар ўтказилишига қаршилигини аниқ ифодалаган», дея давом этади Паниотто.

Украинанинг бошқа бир йирик социологик ташкилоти — «Центр Разумкова» ҳам украинлар орасида шу мавзуда сўров ўтказган. 2024 йилнинг 21 мартидан 27 мартига қадар ўтказилган сўров кўрсатишича, респондентларнинг 59,5 фоизи сайловлар уруш тугашидан олдин ўтказилишига салбий муносабатда бўлган; фақат 22 фоизи — ижобий. Социолог Паниотто шундай дейди: «Ҳозирда [сўнгги ҳафталарда] биз бу мавзу бўйича сўров ўтказмай ҳам қўйдик — бу борада муаммо кўринмаяпти».

Украинанинг ғарблик ҳамкорлари ҳам худди шундай нуқтайи назарга эга. Масалан, АҚШ давлат котиби Энтони Блинкен май ойи бошида Киевга ташрифи чоғида шундай деганди: Украинада сайловлар «украинлар шароитлар имкон беради деб ҳисоблаганида» ўтказилади.

Украин сиёсатчилари-чи? Масалан, мухолифатда бўлганлар?

Украина парламентида президентнинг легитимлигига жиддий қарши чиқмоқчи бўлган нуфузли депутатлар гуруҳлари йўқ, дейди «Медуза»нинг Олий рададаги суҳбатдоши. У депутатлар бу мавзуни бир неча бор кўтаришганини қайд этган — масалан, собиқ спикер Дмитро Разумков Конституциявий суд бу масалани кўриб чиқишини таклиф этганида.

«Медуза» манбаси ҳисоблашича, Зеленскийнинг «нолегитимлиги» бўйича барча муҳокамалар — Россия расмийларининг Украинадаги вазиятни беқарорлаштиришга бўлган уринишидир. «Россия [Украинанинг ички сиёсати] даражасида нимадир қила олишини айтиш қийин. Одамлар бу масалада намойишларга чиқишмайди. Улар [россияликлар] тикток, телеграм-каналлар даражасида шовқин кўтариши мумкин», — дея давом этган у.

Зеленскийнинг офисига яқин бўлган суҳбатдош амалдорлар 21 майга қандайдир тайёргарлик кўрганми, деб берилган саволга ноаниқ жавоб қайтарган: «Ҳамиша битта тайёргарлик бўлади — ўз ишингни бажариш. Жумладан, ҳамиша ўзини нохолис тутувчи пропаганда ва мухолифатга қарши курашиш». Манбанинг қўшимча қилишича, ундаги маълумотларга кўра, расмийлар ҳам аҳоли орасида Зеленскийнинг 20 майдан кейинги легитимлиги борасида  «қандайдир [ёпиқ] сўровлар» ўтказган, — аммо у бу сўровлар натижаларини ошкор этишдан бош тортган.

«Одамлар доим ҳам биз улардан нимани сўраганимизни тушунавермайди — нима учун 21 майлигини. Ҳеч ким овқат ўрнига конституция ўқимайди», — дея қайд этади у. Ва ҳеч ким президентлик сайловларини яқин вақтлар ичида ўтказишни «режалаштирмагани аниқлиги»ни айтади: «Ҳозирда бизда оғир дамлар. Бундай вазиятда одамлар сиёсат ҳақида камроқ ўйлашади. Харкивликдан ҳозир сайлов ҳақида сўраб кўринг — сўкиб беради».

Рададаги йирик мухолиф партия вакили бўлган депутат ҳам бундай баҳога қўшилади. Унинг сўзларига кўра парламентда ҳеч ким сайловлар масаласини кўтармаяпти, чунки «ҳар қандай сиёсатчининг ҳар қандай изоҳи провокация сифатида қабул қилинади» ва «парламентдаги кучлардан ҳеч бири бу ҳақда гапирмайди, чунки ҳеч ким ақлдан озган бўлиб кўринишни истамайди»:

Мен президентлик сайловлари ўтказилишини биринчи навбатда истайдиган одамман, чунки Зеленскийга мухолифатдаман, аммо ҳозирда бу имконсиз. Ахир аскарлар қандай қилиб овоз бериши мумкин? [Украиналик] қочқинлар қандай қилиб овоз беради? Ракеталар ва бомбалар учиб келаётганида овозларни ҳисоблаш жараёни хавфсизлигини ким кафолатлай олади?

Бунинг имкони йўқ. Ва украин қонунчилигида ҳам бу ҳақда айтилган — президент ва парламент ўз ваколатларини кейинги сайловларгача амалга оширади.

Социолог Владимир Паниотто украин мухолифати «Зеленскийнинг нелегитимлиги» ҳақидаги тезисни ҳеч қанақасига қўллай олмаслигини тасдиқлайди. Унинг фикрича, бундай вазият барча сўровларга кўра, амалдаги президентга рақобат кўрсата оладиган шахс — мухолифатчилардан бирортаси (жумладан собиқ президент Петро Порошенко) эмас, балки айнан Залужний экани билан ҳам изоҳланади. «Қолганларнинг барчаси Зеленскийдан анча ортда», — дея қўшимча қилади социолог.

Паниоттонинг фикрича, агар Украинада ҳозирнинг ўзида президентлик сайловлари ўтказилганида — ва Залужний унда иштирок этишга қарор қилганида, у Зеленскийни енгиши мумкин бўларди: «Аммо у умуман қачондир сайловда номзод бўлиш-бўлмаслиги тушунарсиз».