Rossiyaning sovug‘ida paxta yetishtirishni eplagan o‘zbek olimi haqida hikoya

O‘zbek olimi Oybek Kimsanboyev Rossiya paxta loyihasi muallifiga aylandi. Shu yilning o‘zidayoq 1000 gektar maydonda rus paxtasi yetishtiriladi. Bu esa yaqin orada Rossiya ushbu mahsulotni import qilishdan voz kechishiga sababchi bo‘lishi ham mumkin. «Ochiq Osiyo onlayn» Rossiyada paxta plantatsiyalarini qanday qilib yaratganini hikoya qilib bergan Oybek Kimsanboyev bilan suhbatlashdi.

– Oybek, Rossiyada paxta yetishtirish g‘oyasi xayolingizga qanday qilib kelib qoldi?

– Bu g‘oya menda 20 yilcha muqaddam tug‘ilgan, o‘shanda men O‘zbekiston paxta seleksiyasi va urug‘chiligi ilmiy-tekshirish institutida yoshgina qishloq xo‘jaligi fanlari nomzodi edim. O‘shanda biz geografik uzoq sharoitlarda paxtaning ultratezpishar navlarini yaratish ustida ish olib borayotgan edik. 2006 yilga kelib biz jahon paxta maydonlarining «shimoliy kengliklari»da ekish uchun yaroqli seleksiya materiali sifatida ishlatish mumkin bo‘lgan tayyor liniyalar va gibridlarga ega edik. Bunga misol tariqasida — «Surxon-9» ingichka tolali paxta navini keltirish mumkin, uning asosida barcha «Surxon» navlari yaratilgan.

Tadqiqot uchun material tayyor edi, lekin u 2013 yilgacha «konservalangan» holatda yotdi! Shu vaqtda men Rossiyaga keldim va o‘z tadqiqotlarimni davom ettirishga qaror qildim, boz ustiga izlanishlarimiz bilan anchadan buyon ham rossiyalik, ham g‘arb mutaxassislari qiziqishayotgan edi. O‘shanda mening ishim yangi interpretatsiyaga ega bo‘ldi: biz shunchaki materialimizni sinovdan o‘tkazish bilangina cheklanib qolmasdan, yanada olg‘a borishga — rossiyalik hamkasblarimiz bilan jahon paxtachiligining eng shimoliy nuqtasini topish va yangi nav yaratish uchun material ajratib olishga kirishdik.

– Yangi tadqiqotlaringizda qanday muammolarga duch keldingiz yoki kelmoqdasiz?

– Rossiya sharoitlarida qanday navlarni ekish mumkin va lozim? U yoki bu navlardan qanday natijalar kutsa bo‘ladi? Garchi o‘tgan 5 yil ichida 100 dan ortiq nav va 50 dan ortiq yovvoyi va yarimyovvoyi turlarni o‘rganib chiqqan bo‘lsak-da, bu savollar doim oldimizda ko‘ndalang bo‘laveradi. Shu bilan birga muammo ham paydo bo‘lmoqda: RFning turli oblastlari va hududlari uchun yetishtirishning turli texnologiyalari zarur. Bu haqda mahalliy mansabdorlarga gap ochsang, ular taajjublana, eng yomoni g‘azablana boshlashadi. Shunda men paxta ham g‘alla, makkajo‘xori va kungaboqar singari o‘simlik ekanligi, turli navlar turlicha kelib chiqishga ega ekanligini shoshilmasdan tushuntiraman. G‘o‘za boshqa o‘simliklarga qaraganda turlicha xromosomalar to‘plamiga ega va bu turlicha irsiy o‘zgarish degani. Besh yil muqaddam Volgogradga kelib, paxta bilan shug‘ullanaman, deganimda hech kim menga ishonmagan edi. Ustiga ustak, ko‘pchilik bu yerda paxta o‘sishi mumkin emasligini ta'kidlagan edi!

Avvaliga men bu yerda navlar standarti sifatida olingan ayrim ko‘rsatkichlarga ko‘nika olmadim, aslida ular noto‘g‘ri ekan. Tola sifati bo‘yicha ma'lum bir standartlar mavjudligi, butun jahon tola sifatining o‘zbek standarti bo‘yicha ishlashini isbotlashga to‘g‘ri keldi. Buni hatto Paxta bo‘yicha xalqaro maslahatlashuv qo‘mitasi va Xalqaro paxta assotsiatsiyasi ham tan oladi.

– Paxtaning o‘zbekcha navlari Rossiya iqlimiga mos kelmasligi aniq, siz bu muammoni qanday hal qildingiz?

– Birinchidan, RF davlat reyestrida turgan ko‘plab navlar o‘zbek navlari asosida yaratilgan. Asos sifatida o‘zbek va xorij olimlari tomonidan yaratilgan eski va yangi navlar olingan. Masalan, Avstraliya, Bulg‘or gibridlari va o‘zbekcha «Farg‘ona-3», «Qirg‘iz-1» navlari asosida. Men tushunaman, albatta, bu seleksioner olimlarning peshona teri, men ularni juda hurmat qilaman, boz ustiga ularning juda ko‘pchiligi sobiq hamyurtlarim.

Paxta amaliy genetikasi, seleksiyasi va urug‘chiligi markazida biz tomonimizdan yetishtirilgan navlarga to‘xtaladigan bo‘lsak, aynan fotodavrni o‘zgartirish sharofati evaziga material yarata oldik.

– Siz paxtaning mutlaqo yangi — rangli navini yarata oldingiz. Buni qay yo‘sinda amalga oshirdingiz va rangli paxta oq paxtadan nimasi bilan farqlanadi?

– Siz Kanzas universitetidagi ikki g‘alati olim arzon grafen olish usulini o‘ylab topgani haqidagi hikoyani eshitganmisiz? Ular tajriba qila turib, tasodifan laboratoriyani portlatib yuborishadi.Agar ularning ixtirosi bo‘lmaganida, umrlarining qolgan qismini yetkazilgan zararni qoplash bilan o‘tkazishgan bo‘lishardi. Bizda ham shunga o‘xshash voqea sodir bo‘ldi. Biz ko‘p yillardan buyon rangli paxta borasida tadqiqot olib borayotgan edik, aslida bu o‘simlikka 5 ming yil bo‘lgan, boz ustiga rangli paxta oq paxtadan ham avval paydo bo‘lganini ko‘rsatuvchi manbalar ham bor. Rangli paxta mustahkam irsiy shaklga ega, ko‘rsatkichlaridan asosiysi — kechpisharligi, shu sababli u Rossiyaning janubiy mintaqalarida pishishga ulgurmaydi.

Bu o‘simlik shunchaki o‘sib, gullab, bir muddat so‘ng shonalarini to‘kib, demakki generativ organlarini, ya'ni ko‘sak shakllantirishga ulgurmay qoladi. Uch yil ichida biz barcha navlarni sinab ko‘rdik va bizning qo‘limizdan hech narsa kelmadi. Shundan so‘ng biz hamkasblarimiz bilan bu ishni unutib, asosiy faoliyatimiz bilan shug‘ullanishga qaror qildik. Kunlarning birida mening oldimga talabalardan biri amaliyotga keldi, u Qashqadaryo viloyatidan bir hamyurtim ekan. O‘sha payt u uchun menda biror ish yo‘q edi, u shunchaki men qilayotgan ishlarni kuzatib turardi.

Kunlarning birida men magistrantlar va aspirantlarga kastratsiyani qanday amalga oshirish va o‘simlikni changlantirishni ko‘rsatayotgan edim. Amaliyotchi-talaba xalaqit bermasligi uchun unga o‘simlik o‘tqazilgan tuvaklarni issiqxonaga eltib qo‘yishni tayinladim. U talabimni bajardi. Bir hafta o‘tib men issiqxonaga bosh suqdim va oh tortib yubordim! Rangli paxta ko‘sak bog‘lagan edi! Men taajjublanib, barcha hamkasblarimni chaqirdim va to‘satdan qashqadaryolik talabamni yodga oldim... U huzurimga kelgach, aspirantlarga kastratsiyani qanday ko‘rsatayotganimni ko‘rib olib, boyagi tuvakdagi g‘o‘zalarga ham shuni qo‘llaganini aytib berdi, ya'ni olingan bilimlarini mustahkamlagan bo‘lib chiqdi.

Shunda biz tushundikki, u beixtiyor rangli paxtani Gossypium turberi yovvoyi navi bilan chatishtirib qo‘ygan, men esa keyinroq olimlarning ishlarida Gossypium turberi barcha turlar ichida eng yashovchani ekanligini o‘qib bildim. Shunday qilib, biz Rossiyada ilk bor fotodavri o‘zgartirilgan rangli paxtani o‘stirdik. Bu tadqiqotning unikalligi shundaki, uzun kun sharoitida ilk bor kun uzunligi kalta o‘simlikni «jilovlash»ga muvaffaq bo‘ldik. Bu oziq-ovqat xavfsizligi strategiyasini nafaqat Rossiyada, jumladan butun jahonda tubdan o‘zgartirib yuboradi. Biz u yoki bu zonada amalda o‘stirishning iloji yo‘q noan'anaviy o‘simliklarni yetishtirish imkonini beruvchi mexanizmni topdik.

– Paxta ekish uchun Rossiyaning qaysi iqlimiy zonalari tanlandi va nima uchun?

– Biz asosan janubda va Shimoliy Kavkazda ishlaymiz. Bu mintaqalarda avvalo tuproq-iqlim sharoitlari bu o‘simlik kelib chiqqan joylarga yaqin, ikkinchidan, bu yer paxtaning tarixiy vatanlaridan biri sanaladi. Agar o‘zbek paxtasi rossiya paxtasidan nimasi bilan farq qilishi haqida gapirsak, rus paxtasi sifat jihatidan undan qolishmaydi, lekin hosildorlik jihatidan ancha farq qiladi. Bu yerda paxtani yig‘ib-terib olish ham rol o‘ynaydi, Markaziy Osiyoda u tezroq va keng miqyosda boradi.

– O‘zbekistonni paxta yig‘im-terimida bolalar mehnatidan foydalanganlik va byudjyet sohasi xodimlarini safarbar qilishgani uchun tez-tez tanqid qilib turishadi. Rossiyada hosil qanday yig‘ib olinadi?

– Men bu mavzuda ko‘p gapirganman va fikrim shundayki, klaster tizimiga o‘tish tanqidlardan xalos bo‘lishga olib keladi. Bugun Rossiya Minsk traktor zavodi Gomel va Toshkent traktor zavodlari bilan muzokara olib bormoqda. Rosselxozmash bazasida yangi paxta terish kombayni yaratish rejalashtirilmoqda.

– Rossiyaning paxtaga nisbaan sanoat talabi qay darajada va bu mahsulot importidan bu yerda qachon voz kechiladi?

– Men hozircha bu savolga aniq javob bera olmayman, chunki talablar ham, hajmlar ham har yili o‘zgarmoqda. Albatta, Rossiya hali yaqin orada importdan voz kecha olmasligini taxmin qilish mumkin. Lekin bu mamlakat so‘nggi besh yilda nechog‘lik o‘zgargani e'tiborga olinsa, bu ertaroq ro‘y berishi ham mumkin.