Inson umri shu qadar qisqa va kutilmagan vaziyatlarga boyki, erta bir kun nima bo‘lishi, qanday sinov yo mukofotlar kelishini bilib bo‘lmaydi. Hayot chig‘iriqlari Haq yo‘lini tanlagan, ziyoli insonlarni ham sinovdan o‘tkazadi, dard bilan siylaydi. Anvar qori Tursunov ham ko‘p sinovlarni boshdan o‘tkazdi. 51 yoshida ko‘ksiga qadalgan to‘qqiz tig‘ni mardonavor qarshiladi, Yaratganning inoyati ila oyoqqa turib, o‘z vazifasini davom ettirdi. U qarshi kuchlarning do‘q-po‘pisalaridan qo‘rqmadi. Shu bois ham xalq orasida obro‘-e'tibor topib, millionlab musulmonlarni Haq yo‘liga da'vat etdi. Qancha insonlarning hayotiga xotirjamlik olib kirgani, qalbini iymon nuri ila yoritgani faqat Yaratganga ayon.
Anvar qori Tursunovning zurriyodi Ziyovuddin Tursunov otasi bilan bog‘liq xotiralari haqida so‘zlab berdi.
– Ziyovuddin, bugungi suhbatimizga qimmatli vaqtingizni ayamay tashrif buyurganingiz uchun tashakkur. Oxirgi oylar siz va yaqinlaringiz uchun nihoyatda qayg‘uli bo‘ldi. Haq o‘lim padari buzrukvoringizni bu hayotdan olib ketdi. Eng yomoni, u inson og‘ir xastalikka chalinganda ham mish-mishlarning keti uzilmadi. Dadangiz bularni qanday qabul qildi?
– Bismillahir rahmonir rahiym! Dadamning o‘limlari biz va muxlislari uchun kutilmagan zarba bo‘ldi. Yaratganning irodasi ekan, kutilmaganda insultga chalinib, ikki oylik davolanishlardan so‘ng vafot etdilar. Ba'zi internet nashrlari yozganidek yoki ayrimlar aytganidek, dadam tilla soat haqidagi gap-so‘zlar tufayli xastalikka chalindi deb hisoblamayman. Bu gaplar ko‘ngillarini ranjitdi, ammo haqiqat raddiyada aytilgandek bo‘lgani uchun kuyib-pishmadilar.
Qon bosimlari avval ham ko‘p bezovta qilib turardi. Martda kutilmaganda toblari qochdi. Shifokorlar ko‘rikdan o‘tkazib, insult tashxisini qo‘yishdi.
– Inson o‘limini oldindan his qiladi degan fikr diniy adabiyotlarda ham qayd etilgan. Dadangizda ham o‘limdan oldin biror o‘zgarishni payqadingizmi?
– Odamzod xom sut yemgan banda ekani ko‘p bor pand beradi. Rosti, o‘sha payt dadamdagi o‘zgarishlarni ko‘rgandim, ammo anglamagandim. Dadam rahmatli insultga chalinishdan avval ikki hissa ko‘p ishlaydigan, tezroq ulgurib qolay deydigan bo‘lib qolgandi. Hozir dadamning hayotlik chog‘larini eslasam, o‘sha oylardagi shiddatlari ko‘z oldimda namoyon bo‘ladi.
– Tilla soat mashmashasi ancha paytgacha xalq og‘zidan tushmadi. Ijtimoiy tarmoqlarda turli gap-so‘zlar bolaladi. Voqea aslida qanday bo‘lgandi?
– Haqiqatan ham, gap-so‘zlar urchib ketganidan so‘ng dadam rahmatli raddiya berishga va insonlarni haqiqatdan voqif etishga qaror qildilar. Qo‘llaridagi soat tilla emas, oddiy temirdan ishlangandi. Uni ham muxlislaridan biri juma namozidan so‘ng soatlarining buragichi chiqib ketganini ko‘rgach, sovg‘a qilgan ekan. Dadam bu soatni chiroyi uchun emas, tartib sonlari katta-katta qilib yozilgani uchun taqardi. Afsuski, noto‘g‘ri gumonga borish, voqeaning asliyatini bilmay turib, tiliga erk berib yuborish juda yomon oqibatlarga olib keladi. Gap-so‘zlarga nuqta qo‘yish va insonlarni gunohdan qaytarish maqsadida dadam raddiya berishga qaror qilgandilar.
– Hech bir insonni oila a'zolaridek bilish, o‘rganish qiyin. Shu o‘rinda bolaligingizda otangiz bilan bog‘liq voqealarni eslang. Muhtaram zot oilada yaqinlar davrasida qanday inson edi?
– Dadam rahmatli tabiatan og‘ir-bosiq, har bir ishga vazminlik bilan yondashadigan inson edi. Oilada uch o‘g‘il, ikki qizga ta'lim-tarbiya berdilar. Biz ham bola bo‘lganmiz, sho‘xlik qilib, xato qilardik. Shunday vaziyatlarda ham dadam ba'zi otalar singari qo‘li yo og‘ziga erk beradigan inson emasdi. Tarbiyani gap bilan emas, amalda ko‘rsatib berishga intilardi. Juda kichikligimizdan boshlab qalbimizni islom nuri va dunyoviy fanlar jilosi bilan to‘ldirishga harakat qilardi.
– Ilmli insonlarning boshqalardan farqli jihati shundaki, ular jahlni jilovlay olishadi. Sir bo‘lmasa, dadangiz g‘azab otiga minganda o‘zlarini qanday tutardi?
– Oilada har qanday vaziyat bo‘ladi. Dadam juda sabrli, vazmin inson edi. Biror narsadan ranjisa, ranjiganini ham muloyimlik bilan aytardi. Biror marta bolalarga baqirgani, urib, so‘kkanini eslolmayman. Ayollarga, ayniqsa, onamizga-ku og‘ir gap aytmasdilar. Jahl kelganda biror yumush bilan shug‘ullanib, hovuri bosilgach, biror ibratli voqeani aytib, aybimizni tushuntirishga harakat qilardilar.
– Anvar qori Tursunov aslida filolog, nashriyotlarda muharrir lavozimida ishlagan. Bir muddat O‘zbekiston Fanlar akademiyasi, Yozuvchilar uyushmasi kabi dargohlarda faoliyat yuritgan. Demak, bolalikdagi qiziqishlari ijodga yaqin bo‘lgan, shundaymi?
– Dadam ilmli insonlar qo‘lida tarbiya topgan, bobo-buvilaridan diniy ilmni olgan. Bolalikdan namozni kanda qilmay, diniy adabiyotlarga qiziqqan, shu bilan birga, adabiyotga qiziqishlari ham yuqori edi. Hozirgi O‘zbekiston Milliy universitetining «O‘zbek tili filologiyasi» fakultetida tahsil olib, faoliyatlarini 1981 yili «Yoshlik» jurnalida muharrirlik lavozimida ishlashdan boshlaganlar. Undan keyin Fanlar akademiyasi hamda O‘zbekiston Yozuvchilari uyushmasi qoshidagi Tarjima va adabiy aloqalar markazi Sharq adabiyoti bo‘yicha katta muharrir lavozimida ishlagan. 1999 yili diniy nashriyotga ishga kirgach, faoliyatlari ham bevosita din bilan bog‘lanib ketdi.
– Eshitishimizcha, dadangiz avvallari maqola, hikoya, hatto she'rlar ham yozib turgan ekan. Nega ularni biror marta ommaga taqdim etmaganlar?
– Balki, bunga vaqt yo imkoni bo‘lmagandir. Ammo dadam haqiqatan ijodni qadrlaydigan, diniy adabiyotlar qatorida badiiy asarlarni ham mutolaa qiluvchi inson edilar.
– O‘n yillar muqaddam Anvar qoriga o‘z xonadoni ostonasida uyushtirilgan suiqasd hech kimning yodidan chiqmaydi. Bu kunlarni eslash siz uchun qanchalik og‘ir bo‘lmasin, unutib ham bo‘lmaydi. Bu kunni qanday eslaysiz?
– Bu mash'um voqea 2009 yil 29 iyunda sodir bo‘lgandi. O‘sha oqshom dadam ikkimiz hovlida o‘tirib, Hazrati Mir Alisher Navoiyning asarlarini mutolaa qilardik. Kech tushgan, soat millari ham tungi 11larga yaqinlashib qolgandi. Eshik qo‘ng‘irog‘i chalindi. Kechasi ham biror murojaat yuzasidan keluvchilar ko‘p bo‘lgani uchun bu hol bizni ajablantirmadi. Eshikni ochsam, ostonada 27 – 30 yoshlardagi yigit turardi. Hol-ahvol so‘rashgach, dadamda ishi borligini aytdi. Uyga kirib, dadamga bir yigit so‘rab kelganini aytdim. «Kitoblarni yig‘ishtirib, xonamga olib kirib qo‘ying», deb dadam qo‘limga kitoblarni tutdi. Ichkari uyga kirib ketdim, dadam esa eshikka chiqdi. Kitoblarni javonga taxlayotganimda shovqin eshitildi, ammo bu qanday ovozligini anglolmadim. Ko‘p o‘tmay bobom rahmatlining ovozi eshitildi, hovliga otilib chiqdim. O‘sha manzara haligacha ko‘z oldimdan ketmaydi. Oppoq kiyimi qonga bo‘yalgan, arang oyoqda turgan dadam... (biroz sukutdan so‘ng) Keyinroq bilishimcha, dadamni so‘rab kelgan yigit yolg‘iz emaskan. Dadam darvozani ochganida tanasining 9 joyiga pichoq urib, ostonaga o‘tqizib ketishgan ekan. Dadam arang o‘rnidan turgani, darvozani qulflab (balki, oila a'zolarining tinchligi uchun o‘zida kuch topgandir), so‘ng otalari rahmatlining xonalari eshigini taqillatgan ekan. Ishonasizmi, bu voqealar ko‘z oldimdan kino tasmasiday birin-ketin o‘tadi. Amakilarim yarim tunda dadamni shifoxonaga olib borishgani, jarrohlik amaliyoti juda uzoq vaqt davom etgani... Yaratganning inoyati ila uzoq davolanishlardan so‘ng dadam oyoqqa turdi.
– Istaymizmi-yo‘qmi, xayol kishini turli ko‘chalarga olib kiradi. Dadangiz ham jinoyatchilarni bu ishga nima majburlagani, nega aynan Anvar qori vaziyatning jabrdiydasi bo‘lgani haqida o‘z fikrlarini aytganmi?
– Bu haqda dadam bilan juda ko‘p gaplashganmiz. 2009 yilda o‘n yil avvalgi, ya'ni 1999 yil fevral voqealariga sabab bo‘lgan kuchlarning hovuri bosilmagandi. Dadam siyosatni tushungan, diniy ilmdan tashqari dunyoviy bilimlarni ham o‘zlashtirgan inson bo‘lgani uchun bu vaziyatga hamisha xolisona fikr bildirardi. Keskin fikr yuritib, yo‘ldan adashgan, dinni niqob qilgan kimsalarga ergashib qo‘lini qonga botirayotgan insonlarga ko‘p tanbeh berardi. Tabiiyki, bu narsa hammaga ham yoqmaydi...
– Shaxsan menda boshqa taxmin ham bor. 2008/09 yillari «O‘zbekiston» televideniyesida Anvar qori Tursunovning «Hidoyat sari...» ko‘rsatuvi efirga uzatilardi. Uni millionlab tomoshabinlar tomosha qilardi. Balki, diniy kuchlar odamlarni qo‘rqitish uchungina Anvar qorining mashhurligidan foydalanishgandir?..
– Dadam ham bu fikrni inkor etmasdi. Ammo bunday vahshiylikka qo‘l urgan kimsalarning xayolida nima bo‘lgani yolg‘iz Yaratganga ayon. Ular o‘z jazolarini o‘tashmoqda.
– Dadangiz jinoyatchi bilan uchrashganlari haqidagi gaplar qanchalik rost?
– Dadam rahmatli oxirgi sudda ishtirok etib, jinoyatchi yigit bilan suhbatlashganlar. Suddan so‘ng uyga qaytayotib: «Bunday manqurt insonlardan yaxshilik kutib bo‘lmaydi. Na diniy, na dunyoviy bilimi bor inson har qanday razillikka qo‘l uroladi», deb kuyinib gapirgandi. «Men ularni kechirdim, Alloh ham gunohlarini mag‘firat aylasin, O‘zi insof bersin», degan gaplarini ko‘p bora eshitganman. Eng yomoni, jinoyatni sodir etgan yigitlarning ikkisi ham bir xonadonning farzandlari ekan. Aka-ukalar 18 yilga ozodlikdan mahrum etilishdi. Ortlaridan yaqinlari bo‘zlab qolgani, ikki o‘g‘ilning qilmishi ortidan ado bo‘lishgani aniq. Yaratgan har birimizni shunday noqobil, nosolih farzandlardan asrasin! O‘zi insofu iymon bersin!
– Anvar qori davlatimiz rahbarlari bilan muntazam muloqot qilib turardi. U kishining yurtimiz ravnaqi yo‘lidagi chiqishlarini ko‘p eshitganmiz. Birinchi Prezidentimiz bilan va davlatimizning hozirgi rahbari bilan uchrashuvlarga oid xotiralari haqida so‘zlab bersangiz.
– Dadam rahmatli hech qachon siyosatga bee'tibor emasdi. Davlatdagi siyosiy ustunliksiz boshqa sohalar, xususan, dinda ham xotirjamlik bo‘lmaydi deb hisoblardi. Birinchi va amaldagi Prezidentimiz haqida ham faqat yaxshi gaplar aytganlari, ular bilan bo‘lgan turli uchrashuvlardan mamnun holda qaytganlariga ko‘p guvoh bo‘lganmiz.
Dadam vafot etgan ma'rakaning uchinchi kuni kutilmaganda muhtaram Prezidentimiz Shavkat Miromonovich xonadonimizga tashrif buyurishi haqida xabar keldi. Davlatimiz rahbari xonadonimizga kelib, barcha oila a'zolarimizga hamdardlik bildirdilar. Bunday yuksak hurmat ko‘nglimizni tog‘dek ko‘tardi.
– Qorilik mas'uliyati yuqori ekanini kundek ravshan. Dadangiz televideniye yo juma namozidagi ma'ruzalarga qanday tayyorgarlik ko‘rardilar?
– O‘qishni yaxshi ko‘radigan inson edilar. Xonadonimizga har hafta 5-6 turdagi gazeta-jurnallar kelardi. Yil boshidayoq obuna bo‘lib, avval o‘zlari o‘qib, so‘ng bizga berardilar. Kitoblarni-ku aytmasa ham bo‘ladi. Javonlari to‘la kitob bo‘lsa-da, kitob sovg‘a qilishsa, quvonib ketardilar. Biror ma'ruzaga tayyorgarlik ko‘rishdan avval kitob varaqlab, qog‘oz qoralaydigan odatlari bor edi.
– Islom poklik va soflik dini bo‘lsa-da, unda ham noxolislik, adolatsizlik uchrab turadi. Anvar qori Tursunov ancha yil Toshkent shahri imom-xatibi lavozimida faoliyat yuritdi. Din vakillari orasidagi adolatsizlik borasida qanday fikrda edilar?
– «Adolatsizlik bor yerda rivojlanish ham, baraka ham bo‘lmaydi», derdilar. Xalq dardini hamisha eshitar, muammolariga yechim izlashga intilardilar.
– 3-4 yil avval diniy qo‘mitalar muqaddas haj safariga «shapka» puli evaziga yoki tanish-bilishlik asosida musulmonlarni yuborishayotgani haqidagi xabarlar tarqalib ketdi. Hatto bu bo‘yicha tergov ishlari ham olib borildi. Bu gaplarning bir uchi o‘sha paytda Anvar qoriga ham tekkani aniq...
– Ochig‘i, bu masalada dadam qanday munosabat bildirganlari menga qorong‘i. Ishonchim komilki, dadam adolatsizlikka hech qachon beparvo emasdi.
– Ilmli qori xonadonida tug‘ilgan, diniy tadbirlarda ishtirok etgan insonsiz. Ayting-chi, ayrim qorilarning o‘ziga «stavka» belgilab olishiga qanday fikr bildirasiz?
– Bilasizmi, biror inson haqida yomon xayolga borish, xulosa chiqarish oson. Dadam o‘ta kamtarin inson edilar. Hatto tilla soat masalasiga raddiya berayotganda ham «Men badavlat odam emasman, hozir ham otamning uyida, uch sotix joyda turaman. O‘zim bir dona uy ham qurmaganman. Kim xohlasa, kelib ko‘rsin. «Shu yerda turasizmi, qori aka?» deb hayron bo‘ladi odamlar. Besh bolam bor, onamni boqaman. Menda «BMW» yo‘q, oddiy «Captiva»ning eski nusxasi bor-ku, shu bor. Shuni ham tijorat bilan shug‘ullanadigan o‘g‘lim olib bergan», degan edi. Ayrim insonlar falon kuni tadbirimiz bor, ma'ruza o‘qib bering deb, eshigimizga kelishardi. Undan avval qilingan iltimos bo‘lsa, o‘sha insonni umidvor qilmay, ochig‘ini aytardi. Buni esa ba'zilar to‘g‘ri, ayrimlar noto‘g‘ri tushunishadi. Qarabsizki, qorilarning «stavka»si haqidagi bo‘lmag‘ur gaplar urchib ketadi.
Uyimizga biror tadbirga taklif etib, suhbat so‘ngida: «Zakalati yoki xizmat haqi qancha bo‘ladi?» deb so‘rashganda, dadamning jahllari chiqib ketardi. «Alloh xohlasa, boramiz!» deya gapni qisqa qilardi dadam.
– Nega siz yo aka-ukalaringiz dadangizning ishini davom ettirmayapsizlar?
– Nuriddin akam bilan men tijorat sohasida faoliyat yuritamiz. Gulnoza opam bilan Nizomiddin akam moliya bo‘yicha tahsil olib, hozir bankda faoliyat yuritishadi. Singlim Muborak esa kasb-hunar kollejida tahsil oldi. Hammamiz diniy ilmga egamiz, dadam rahmatli barchamizning ilmli inson bo‘lishimizni istaganlar. Men bolaligimdan dadam bilan birga yurib, faoliyatlari bilan yaqindan tanish bo‘lganman. Qorilikka ishtiyoqim baland, kun kelib dadamning faoliyatlarini davom ettirish niyatidaman. Faqat buning uchun hali ko‘p o‘qishim, o‘rganishim kerak.
– Ilohim, niyatingizga yeting! Siz ham insonlarni ezgulikka chorlaydigan, fikri teran, zakiy qori darajasiga yeting. Oilangizga esa tinchlik-xotirjamlik tilaymiz.
Nargiza MURODOVA suhbatlashdi