9 yanvar kuni AQSh nashrlari «maxfiy» belgili hujjatlar dastlab Vashingtondagi Penn Biden markazidan (bu yer 2018 yilda, o‘sha paytdagi sobiq vitse-prezident Jo Bayden sharafiga ochilgan), so‘ngra esa Delaver shtatining Uilmington shahridagi prezident qarorgohidan topilgani haqida xabar berdi. Bir necha kundan so‘ng AQSh Adliya vazirligi Bayden tomonidan maxfiy hujjatlarni saqlash qoidalarining mumkin bo‘lgan buzilishini tekshirish uchun maxsus prokuror tayinladi. 21 yanvar kuni Federal qidiruv byurosi prezidentning uyida tintuv o‘tkazdi. Hujjatlar bilan bog‘liq mojaro AQShning 46-prezidenti faoliyatidagi eng yirik voqeaga aylanib, uning qayta saylanish imkoniyatini cheklab qo‘yishi mumkinmi? Uning bu ishi sobiq prezident Trampnikidan qanday farq qiladi?
- Baydenning maxfiy hujjatlar mojarosi Donald Tramp mojarosidan birinchi navbatda o‘z ko‘lami bilan farq qiladi. Trampdan hammasi bo‘lib 300 ga yaqin hujjat topilgan bo‘lsa, Baydendan hozirgacha 20 ga yaqin hujjat topilgan. Biroq, amaldagi prezident uchun bu baribir yoqimsiz holat. Bu Bayden va uning oilasi bilan bog‘liq navbatdagi mojaro bo‘lib, so‘nggi ikki yildan beri bunday holatlar tez-tez ro‘y bermoqda.
- Ushbu voqea fonida Donald Tramp tomonidan xuddi shunday qoidabuzarlik qayd qilingandagi tergov ishlari (xususan, FQB agentlari uning Mara-Lagodagi mulkini yuqori darajadagi tintuv qilgan) va hozirgi tergov ishlari farqi respublikachilar tomonidan ikkiyuzlamachilik deb ataldi.
- Bayden tomonidan tayinlangan bosh prokuror Merrik Garland noqulay ahvolga tushib qoldi, u endi o‘z rahbariga qarshi tergov boshlashi kerak.
Tramp va Baydenning potensial xatti-harakatlari «Prezidentlik yozuvlari to‘g‘risidagi qonun»ni buzish hisoblanadi. Ushbu qonunda ish hujjatlarini vakolat muddati tugagandan keyin Milliy arxivga topshirmaganlik uchun jazo nazarda tutilmagan, ammo odil sudlovga to‘sqinlik qilishga urinilgan taqdirda javobgarlik belgilanishi qayd etilgan.
O‘xshash vaziyatga tushib qolgan ikki siyosatchining pozitsiyasi bir-biridan farq qiladi. Bayden tergov va maxsus prokuror Robert Hur bilan to‘liq hamkorlik qilishga tayyorligini aytdi. U o‘z qarorgohi tintuv qilinishga ham e’tiroz bildirmadi. Va uyida maxfiy hujjatlar topilgach, ularni darhol Milliy arxivga topshirdi.
Tramp esa hujjatlarning faqat bir qismini, kun tartibidagilarinigina qaytargan edi (u buni qilishga majbur emasligini ham ta’kidlagandi). Donald unga nisbatan boshlangan tergov harakatlarini «jodugar ovi» deb atagandi.
Trampning ishida tintuv josuslik to‘g‘risidagi qonun moddalaridan birini buzish (milliy xavfsizlik masalalari bilan bog‘liq hujjatlar bilan ishlashda qasddan yoki qo‘pol beparvolik bilan qonunbuzarlik yo‘l qo‘yish), federal tergovga to‘sqinlik qilish va hukumat hujjatlarini bila turib yashirish yoki yo‘q qilishda gumon qilinib o‘tkazilgan edi.
Baydenning uyidagi tintuv nisbatan yaqinda bo‘lgani (va tergov organlaridan sudgacha bo‘lgan huquqbuzarlikni isbotlash uchun order talab qilinmagani) sababli, hozircha amaldagi prezidentga ham sobiq prezidentga qo‘yilgan ayblovlar qo‘yilgani yoki yo‘qligi noma’lum.
Baydenning ham, Trampning ham himoyachilari huquqiy emas, balki maishiy vajlar keltirgan. AQShda maxfiy hujjatlarni tasniflashning ancha-muncha to‘liq tizimi ancha kech, Ikkinchi jahon urushidan so‘ng paydo bo‘lgan. Bungacha prezidentlar vakolat muddati tugaganidan keyin turli ish hujjatlarini muntazam ravishda o‘zlari bilan olib ketgan. Ba’zilari uni uyida saqlagan, boshqalari kotiblariga qoldirib ketgan, alohida hujjatlarni hadya qilgan yoki sotgan yoxud o‘z arxivlari asosida prezident kutubxonalarini yaratgan.
Faqatgina Richard Nikson prezidentligi va 1972-1974 yillardagi Uotergeyt mojarosidan so‘ng prezidentlik muddati tugagach, Prezident ma’muriyatining barcha rasmiy ish hujjatlarini (ayniqsa, maxfiy) Milliy arxivga topshirish majburiyatini yuklaydigan «Prezident yozuvlari to‘g‘risidagi qonun» qabul qilindi. Unga ko‘ra, Milliy arxivga topshirgandan keyingina hujjatlarning bir qismi prezident kutubxonasida saqlanishi uchun qaytarib berilishi mumkin.
Shunday bo‘lsa-da, prezidentlar va vitse-prezidentlar (Baydenning uyidan topilgan ba’zi yozuvlar uning vitse-prezidentlik davriga to‘g‘ri keladi) ba’zan Oq uyni maxfiy materiallar bilan tark etishi ajablanarli emas.
Bu bir qancha sabablarga bog‘liq. Eski ma’muriyatning Oq uyni tark etish jarayoni ancha tartibsiz kechadi. Hujjatlarning ba’zilari maxfiylikdan chiqariladi, biroq ularda «maxfiy» belgisi qoladi. Va ba’zida bu shunchaki chalkashlik sabab ham yuzaga keladi. «Maxfiy» belgisi qo‘yilgan yozuvlarda aslida hech qanday maxfiy ma’lumot bo‘lmaydi.
AQShda har yili trillionlab sahifaga ega hujjatlar turlicha maxfiylik belgisini oladi (bu bo‘yicha qarorlar ikki mingga yaqin xodim tomonidan qabul qilinadi). Ular har kuni besh millionga yaqin davlat xizmatchilari va federal organlar ichidagi xususiy pudratchilar qo‘lida aylanadi. Bu aylanmaning katta qismi Prezident devoni hissasiga to‘g‘ri keladi – Oq uyda hujjatlarning juda yuqori aylanmasi tufayli ularni saqlash va ma’lumotlar oshkor etilishining oldini olish tobora qiyinlashib bormoqda va maxfiylikdan chiqarish jarayoni ko‘pincha katta resurslarni talab qiladi.
Davlat hujjatlarini haddan tashqari maxfiylashtirish muammosi AQSh ommaviy axborot vositalarida doimiy mavzuga aylangan. Sobiq va amaldagi amaldorlarning hisob-kitoblariga ko‘ra, maxfiy hujjatlarning 50 foizdan 90 foizgacha qismi maxfiylikdan chiqarilsa, bu mamlakatga hech qanday zarar keltirmaydi.
AQSh qurolli kuchlari Markaziy qo‘mondonligi sobiq qo‘mondoni general Toni Zinni intervyularidan birida aytishicha, maxfiy hujjatlarning 80 foizini ochiq manbalardan topish mumkin. Qolgan 20 foizining 80 foizini esa chuqur qidiruv orqali topsa bo‘ladi. Ya’ni maxfiylik belgisi qo‘yilgan hujjatlarning 4 foizdagina noyob ma’lumotlar mavjud.
Ehtimoliy oqibatlar
Bayden ishini tergov qilish uchun maxsus prokuror tayinlandi. Ammo Vakillar palatasi ustidan nazoratni o‘z qo‘liga olgan respublikachilar ham o‘z surishtiruvlarini o‘tkazishi aniq. Bu orqali ular ushbu mojarodan siyosiy ochkolar ishlab olishga harakat qiladi.
Vakillar palatasining Nazorat qo‘mitasi raisi, respublikachi Jyeyms Komer allaqachon Bayden tergovi bilan bog‘liq hujjatlar olish uchun so‘rov yuborishga tayyorligini ma’lum qildi. Respublikachilar Baydenning Uilmingtondagi uyiga tashrif buyuruvchilar ro‘yxatiga eng ko‘p qiziqish bildirmoqda. Komer ularning ro‘yxatini Oq uydan so‘ragan. Katta ehtimol bilan respublikachilar ushbu janjalni 2017 yilda, ajrashgandan so‘ng, rasman shu uyda yashagan Baydenning o‘g‘li Hanter Baydenga bog‘lamoqchi va uni maxfiy hujjatlarga noqonuniy kirishda ayblamoqchi. Biroq, AQShning birinchi shaxslarini himoya qilish bilan shug‘ullanadigan Maxfiy xizmat bu shaxsiy turar joy bo‘lgani sababli, bunday ro‘yxatlar saqlanmaganini allaqachon ma’lum qildi.
E’tiborlisi, o‘z vaqtida Tramp ham Mara-Lagodagi qarorgohiga tashrif buyuruvchilar ro‘yxatini oshkor qilishdan bosh tortgan edi (o‘shanda uning bu harakatini hozirda Bosh prokuror lavozimini egallab turgan sudya Merrik Garlend qo‘llab-quvvatlagandi). Ammo Komer partiyadoshi Tramp ishi bo‘yicha shunga o‘xshash so‘rovlar yubormoqchi emas.
«Agar Jo Bayden uchun mojaroning uzoq muddatli oqibatlari haqida gapiradigan bo‘lsak, unda, albatta, bu uning AQSh prezidentligi uchun potensial kampaniyasiga ta’sir qilmasligi mumkin emas. Bayden ikkinchi muddatga nomzodini qo‘yishini hali ommaviy ravishda aytmadi. Ammo u bu haqda 2023 yilning birinchi yarmida qaror qabul qilishiga shama qildi», deydi Telegramdagi One Big Union kanali muallifi Yan Veselov.
Biroq, The Hill nashri prezident ma’muriyatidagi manbalarga tayanib, xabar berishicha, prezident jamoasida saylov kampaniyasiga tayyorgarlik qizg‘in davom etmoqda va Baydenning o‘zi bu haqda Kongressning har ikki palatasiga yillik «State of Union» murojaati (bu yil bu marosim 7 fevral kuni bo‘lib o‘tadi) o‘qilishi arafasida e’lon qiladi. Yoki aprel oyida.
Mojaro va ayniqsa, tergovning ommaviy axborot vositalarida yoritilishi amaldagi prezident reytingiga ta’sir qilishi muqarrar. Oxirgi oylarda Baydenning reytingi osha boshlagandi. Quinnipiac universiteti tomonidan o‘tkazilgan so‘nggi ijtimoiy so‘rovnomada respondentlarning 60 foizi Bayden maxfiy hujjatlarga noto‘g‘ri munosabatda bo‘lganini aytgan. Biroq faqat 37 foiz kishi prezidentga nisbatan ayblov e’lon qilinishi kerak deb hisoblaydi.
«Agar Bayden haqiqatan ham ikkinchi muddatga o‘z nomzodini qo‘yishga qaror qilsa va Donald Tramp partiyaning praymerizlarida g‘alaba qozonib, (bu yerda u Florida shtatining respublikachi gubernatori Ron DeSantis bilan kuchli raqobatga kirishadi) respublikachilar partiyasidan prezidentlikka nomzodga aylansa, unda biz ajoyib prezidentlik poygasi guvohi bo‘lamiz — har ikki partiyaning nomzodlari federal tergov ostida (va ehtimol o‘sha paytga qadar jinoiy ishga ham aylanishi mumkin) va taxminan bir xil qonunbuzarlik bilan.
