Kinoga ko‘chgan hayot: AQShdagi afroamerikalik birinchi tadbirkor irqiy kamsitishlarga qanday chidagan edi?

Amerika kashf etilganidan keyin bu qit’a yevropaliklar tomonidan to‘liq bosib olinadi. Shundan so‘ng yangi egallangan yerlarni o‘zlashtirish uchun yevropaliklar Amerikaga afrikaliklarni majburan qul qilib olib bora boshlashadi.

Qullar kemalar ostidagi maxsus xonalarga qamab olib ketilar va manzilga yetib borguncha ularning yarmidan ko‘pi halok bo‘lardi. Taxminlarga ko‘ra, 300 yil davomida yangi qit’aga Afrikadan tirik yetkazib borilgan qullar soni 10 milliondan oshgan.

XIX asrga kelib Amerikada qullikka qarshi bo‘lgan sog‘lom fikrli odamlar ko‘payadi. Natijada quldorlikka qarshi harakatlar jiddiy tus oladi va uni bekor qilish uchun harakatlar boshlanadi.

1808 yilda AQSh Kongressi mamlakatga Afrikadan qul olib kelib sotishni taqiqlaydigan qonun qabul qiladi. Ammo bu qonun mamlakatdagi qul savdosini to‘xtata olmaydi. Qulfurushlar kontrabanda yo‘liga o‘tishadi va qullarni yashirincha olib kirish davom etadi.

Shundan so‘ng AQSh hukumati mamlakatda quldorlikni bekor qilish haqida qonun loyihasini tayyorlaydi. Biroq mamlakat janubidagi zamindor boylar unga qarshi chiqib isyon ko‘taradi. Oqibatda 1861 yilda AQShda fuqarolar urushi boshlanadi.

1865 yilda quldorlikka qarshi bo‘lgan shimol janubni yengib chiqadi. Shu tariqa mamlakat yaxlitligi saqlab qolinishi bilan birga, AQShda quldorlikka qarshi qonun qabul qilinadi. Dastlab uni to‘rtta shtat ratifikatsiya qiladi. Keyin qolganlar ham tasdiqlashadi. Qonunni eng oxirgi bo‘lib 2013 yilda Missisipi shtati ratifikatsiya qilgan.

1861 yilda AQSh prezidentligiga saylangan Avraam Linkolnning mamlakatda quldorlik va qullikni tugatishdagi xizmatlari beqiyos bo‘ladi. 1865 yilda aynan uning sa’y-harakatlari bilan quldorlikni bekor qilish AQSh konstitutsiyasida belgilab qo‘yiladi.

AQShda irqchilik avjga chiqishi va tugatilishi

AQShda quldorlik qonunan bekor qilingani bilan mamlakatning oq tanli aholisi o‘zi ozod qilgan qora tanli sobiq qullarga nisbatan munosabatini o‘zgartirmaydi. Mamlakatda irqchilik avj oladi.

Quldorlik bekor qilingani haqida fikr bildirgan amerikalik mashhur yozuvchi Mark Tven «Quldorlikning bekor qilinishi mamlakatda irqchilikka barham bera olmadi, aksincha uni kuchaytirdi», deb yozgandi. U o‘z asarida qora tanli qahramonni ijobiy obraz sifatida tasvirlagan birinchi adib edi.

O‘sha paytlarda davlat siyosati ham irqchilik ustiga qurilgan edi. Mamlakatda qora tanlilarning huquqlarini cheklaydigan ko‘plab mahalliy va federal qonunlar bor edi. O‘sha qonunlar tufayli AQShda hatto XX asrda ham qora tanlilar oq tanlilar foydalanayotgan juda ko‘p huquqlardan mosuvo edi.

Bugun o‘zini dunyo demokratiyasi timsoli deb biladigan AQShda yaqin-yaqingacha terisining rangi boshqachaligi uchun qora tanlilar ayovsiz kamsitilgan, zo‘ravonlik qurboni bo‘lishgan.

Avtobuslarda qora tanlilar faqat orqa eshikdan chiqib-tushgan, oq tanlilar talab qilsa o‘rindiqni bo‘shatishga majbur bo‘lgan. Shuningdek, ular oq tanlilar uchun mo‘ljallangan kafe va restoranlarga kira olmas, hatto qora tanlilarning hojatxonasi ham alohida edi.

Qaysidir qora tanli oq tanlilar uchun belgilangan joylarga kirsa yoki ular foydalanadigan narsalardan foydalansa eng yumshoq muomala qilinganda qattiq haqorat qilib quvishgan.

Mabodo o‘shanday holatda qora tanlilar qarshilik ko‘rsatsa, politsiya ularni olib borib qamagan. Nafaqat xususiy ishxonalar, kafe va restoranlar, hatto davlat idoralarida ham shu tarzdagi tartiblar bo‘lgan.

Hatto, Pentagonning bosh idorasida ham qora tanli xodimlar o‘tgan asrning 60-yillarida oq tanli xodimlar foydalanadigan hojatxona va oshxonaga kira olmagan.

Qora tanlilar oq tanlilarga «mister», «missis» yoki «miss» deb murojat qilishi majburiy bo‘lgan. Qora tanlilarni oq tanlilar o‘qiydigan maktab va universitetlarga ham qo‘yishmagan. 1965 yilgacha AQShda vaziyat ana shunday edi.

Ana shunday kamsitishlarga duch kelganlar orasida AQShdagi eng birinchi qora tanli tadbirkor nomini olgan Bernard Garret ham bor edi.

AQShdagi ilk qora tanli tadbirkor

To‘liq ism-sharifi Katta Bernard Garret bo‘lgan qahramonimiz 1922 yilda Texas shtatidagi Uillis shaharchasida tug‘iladi.

Bernardning otasi juda kambag‘al bo‘lib, oilasini zo‘rg‘a boqardi. Bir tomondan yo‘qchilik, ikkinchi tomondan irqiy kamsitishlar tufayli Bernardning otasi tez-tez ishini almashtirishga majbur bo‘lardi.

Bernard maktabning 8-sinfini tugatib o‘qishni tashlab ketadi. Keyinchalik u otasining yordami bilan o‘z agentligini ochadi. Uning korxonasi buyurtma bilan turli joylarni tozalab berardi.

1945 yilda 23 yoshli Bernard Kaliforniya shtatiga ko‘chib o‘tadi va shu yerda chiqindilarni yig‘ish kompaniyasiga asos soladi. O‘sha paytda bu soha ko‘pchilik uchun «iflos ish» hisoblansa ham foydasi zo‘r edi.

Oradan ko‘p o‘tmay u Garrett Investment Co. kompaniyasiga asos soladi va ko‘chmas mulk savdosi bilan shug‘ullana boshlaydi. Bernard uy-joy olib sotishdan tashqari, ularni ijaraga ham berardi. Uning asosiy mijozlari Los-Anjyelesning qora tanli aholisi edi.

1954 yilga kelib Bernardning mablag‘i 1,5 million dollarga yetadi. O‘sha paytda uning qo‘l ostida 37 nafar xodim ishlar, Los-Anjyelesda ko‘rkam ofisga ega edi.

Shu orada u ko‘chmas mulk savdosi bilan shug‘ullanuvchi oq tanli tadbirkor bilan tanishadi. Undan oq tanlilar yashaydigan kvartaldagi ko‘p qavatli uylardan birini sotib oladi.

Bu uy oq tanli odamlarga ijaraga berilgan bo‘lib, Bernard undan yaxshi foyda olishni ko‘zlaydi. Biroq uy qora tanli tadbirkor tomonidan sotib olinganini eshitgan odamlar birin-ketin undan chiqib ketishadi. Bernard xonadonlarni qora tanli odamlarga arzon narxda ijaraga berishga majbur bo‘ladi.

1960-yillar boshida Bernard qora tanli tadbirkorlardan yana biri Jozef Morrisga hamkorlik taklif etadi va ular birga ishlay boshlashadi. Bu hamkorlik ularning ikkalasiga yaxshi foyda keltiradi.

Keyinchalik u Morris bilan birga bir nechta banklarni sotib oladi. Jumladan San-Fransisko milliy banki, Texasdagi Main Land Bank & Trust Co. va First National Bank of Marlin banklarining egasiga aylanishadi.

Irqiy kamsitishlar va ularga qarshi kurash

1950-60 yillardan Bernardning puli ko‘payib, o‘zi ancha taniqli bo‘lib ulgurgan bo‘lsa-da, u ham boshqa qora tanlilar kabi har qadamda irqiy kamsitishlarga duch kelardi.

U millionlab dollarga ega bo‘lsa-da, turli taqiqlar tufayli o‘zi xohlagan joylarga kira olmas, faqat qora tanlilarga mo‘ljallangan joylarga borishga majbur edi. Bundan tashqari, turli irqiy cheklovlar tufayli u bot-bot muammolarga duch kelardi.

Bir marta u Morris bilan Los-Anjyelesdagi ko‘p qavatli uyni sotib olganda ayrim oq tanli ijarachilar qora tanli odam egalik qila boshlagan uyda yashamasliklarini aytib, Bernardni oshkora haqorat qilib ketishadi.

Ana shunday vaziyatda 1950-yillar o‘rtalarida yosh yozuvchi qora tanli Martin Lyuter King boshchiligida Montgomeri shahrida namoyishlar boshlanadi va ular mamlakat bo‘ylab tarqaladi.

Shundan so‘ng AQShda qora tanlilar huquqi bosh masalaga aylanadi va ko‘pchilik oq tanli ziyolilar qora tanlilarning tarafini olib chiqishadi.

Bundan ilhomlangan Martin Lyuter qora tanlilar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha harakatlarni kuchaytiradi va ularning rahnamosiga aylanadi.

1960-yillar boshida Bernard ham Lyuterni qizg‘in qo‘llab-quvvatlaydi Jumladan, 1963 yilda u xotini bilan Vashington shahrida Lyuter o‘tkazgan namoyishlarda ham qatnashadi.

Nihoyat 1965 yilda AQSh Kongressi «Saylovchilar haqidagi qonun»ga o‘zgartirishlar kiritadi. Unga ko‘ra shtatlar o‘z fuqarolariga saylash huquqini berishda mustaqil qaror chiqarish huquqiga ega bo‘ladi.

Shundan so‘ng turli shtatlarda qora tanlilarga ham saylash huquqi beriladi va ularga nisbatan joriy qilingan turli cheklov hamda taqiqlar bekor bo‘la boshlaydi.

Irqchilikning batamom yo‘qolishiga sababchi bo‘lgan Bernard va Morris

1965 yildan boshlab AQShning turli shtatlarida qora tanlilarning kamsitilishi bilan bog‘liq turli cheklovlar bekor qilingan bo‘lsa-da, ular to‘liq tugatilgan yo‘q edi. Shulardan biri uy-joyga egalik qilishdagi cheklovlar edi.

Gap shundaki, Bernard va uning sherigi Morris o‘zlari sotib olgan ko‘p qavatli uyda oq tanlilar yashayotgan bo‘lsa, u yerdagi bo‘sh xonadonlarni qora tanlilarga ijaraga bera olmas edi.

Bundan tashqari, garchi boy bo‘lsa ham Bernard va uning sherigi faqat oq tanlilar yashaydigan mavzelardan hech qanaqasiga ko‘p qavatli uy yoki xonadon sotib ololmasdi. Irqchilik avj olgan zamonlarda saqlanib qolgan ayrim cheklovlar bunga yo‘l qo‘ymasdi.

Shu sababli ikki sherik asosan qora tanlilar yashaydigan mavzelardan uy sotib olib, ularni qayta sotishga yoki faqat qora tanlilarga ijaraga berishga majbur edi.

1965 yilda Bernard va Morris bank orqali 189 ming dollarni noto‘g‘ri o‘tkazishda ayblanib uch yil qamoq jazosi olishadi. O‘sha paytda ikki sherik 200 ga yaqin ko‘p qavatli uyga egalik qilishar, ularning ayrimlarida yuzlab xonadonlar bor edi.

1968 yilda Bernard va Morris qamoqdan chiqqach senatda uy-joyga egalik qilish va ularni ijaraga berish muammolari yuzasidan ko‘rsatma berishadi. Shundan so‘ng AQSh Kongressi «Fuqarolarni uy-joylar bilan adolatli ta’minlash to‘g‘risida»gi qonunni qabul qiladi.

Yangi qonunga ko‘ra uy-joyni odamlarning irqiga, e’tiqodiga yoki jinsiga qarab sotish va ijaraga berishni rad etish taqiqlandi. Shundan so‘ng qora tanlilar oq tanlilar yashaydigan kvartallardan uylarni sotib olish yoki ularda ijarada yashash imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Bir so‘z bilan aytganda Bernard va Morris AQShda irqchilikka barham berilgandan so‘ng ham saqlanib kelayotgan so‘nggi ayirmachilikning yo‘qotilishiga sababchi bo‘lishadi.

Bernard haqidagi kino

2020 yilda rejissyor Jorj Nolfi Bernardning hayoti haqida film suratga oladi. Rejissyor filmga «Bankir» deb nom bergan.

Filmda Bernardning rolini taniqli aktyor Entoni Maki o‘ynagan. Bernardning hamkori Morrisning rolini jahonga taniqli Hollivud yulduzi Samyuel L. Jyekson ijro etgan.

11 million dollar sarflab suratga olingan filmning davomiyligi ikki soatni tashkil etadi. Film tomoshabinlar tomonidan iliq kutib olinadi. Uning dunyo taqdimoti juda muvaffaqiyatli chiqqan va u prodyusseriga salmoqli foyda keltirgan.

Filmda nafaqat Bernardning oq tanli oddiy aholi tomonidan, balki AQSh ma’murlari va sudlari tomonidan ham irqiy kamsitishlarga duch kelishi qiziqarli tasvirlangan.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.