“Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy pozitsiyasi shakllanishi kerak” - ekspertlar bilan suhbat

O‘tgan hafta oxirida Dushanbeda Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining beshinchi maslahat uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Kun.uz mintaqamiz uchun muhim siyosiy anjuman haqida so‘z yuritish uchun “Geosiyosat” dasturiga “Bilim karvoni” markazi siyosiy tahlilchilari Farhod Tolipov va Nargiza Umarovani taklif etdi.

— Markaziy Osiyo davlatlarining maslahatlashuv kengashi bo‘lib o‘tganidan xabaringiz bor. Ekspert sifatida sizlar kutgan va kutmagan yangiliklar nimalar bo‘ldi?

Farhod Tolipov: Sammit natijasiz bo‘lgani yo‘q, muzokaralar bo‘ldi, hujjatlar qabul qilindi. Lekin men kutganchalik natijalar bo‘lmadi. Balki, hali yangiliklarni eshitarmiz. Qo‘shma bayonot qabul qilingan, ammo hali matni e’lon qilinganicha yo‘q. Yaxshi bayonotlar chiqib qolar deb umid qilamiz.

Sammit arafasida maqolalar, murojaatlar orqali o‘z fikrlarimizni rahbarlarga yetkazishga harakat qildik. Ayrim takliflarimizga e’tibor qaratildi. Bu maslahatlashuv kengashi boshqalaridan farqli ravishda beshinchisi, ya’ni barcha 5 ta davlatda bir martadan bo‘lib, bitta sikl ortda qoldi, shuning uchun bir necha oy balki unda olamshumul bayonotlar, kelishuvlar bo‘lar, deb muhokama qildik. Oldingi maslahatlashuv uchrashuvlarida bunchalik kutishlar, ramziy ma’no berishlar bo‘lmagandi. Dunyodagi geosiyosiy jarayonlar ham Markaziy Osiyo davlatlarining yanada jipslashuvini talab qilayotgan edi. Lekin bu jarayon juda sekin ketyapti. Xuddi minali maydonda yurganday sekin, ehtiyotkorona bo‘lyapti.

Biz kutganimiz: institutlashgan organlarni yaratish vaqti kelgandi. 90-yillar boshida bunday amaliyot bo‘lgan, tajribamiz, sinovimiz bor. Umuman, institutlashgan organlar bo‘lmagani uchun jarayon ham sekin ketyapti.

Nargiza Umarova: Aksariyat ekspertlar bu sammit alohida ahamiyat kasb etishi, keyingi institutlashgan bosqichga o‘tish haqida gapirgan edi. Kutilganchalik bo‘lmadi, lekin bu narsa haqida o‘ylangani yo‘q deyolmayman. Barcha davlat rahbarlari baribir shu yo‘lda birgalikda davom etishni bildirishdi. Masalan, Qozog‘iston prezidenti keyingi hamkorlikni institutlashgan darajaga olib chiqishimiz kerak, dedi. Shavkat Mirziyoyev ham shu pozitsiyani ilgari surdi. Qolgan prezidentlar ham turli ifodalar orqali buni bildirdi.

Men uchun kutilmagan holat Ozarboyjon prezidentining ishtiroki bo‘ldi. Chunki baribir ekspertlar nazdida besh davlat uchrashuvi edi bu. Ozarboyjon bilan uchrashuvlar boshqa formatda bo‘lgani yaxshi edi. Chunki bu 5 davlat alohida bir oiladek gap. Ozarboyjon tomoni bilan asosan transport logistika va savdo-iqtisodiy masalalar ko‘tarildi. Bu jarayon shundoq ham ketayotgandi. Lekin ramziy ma’no kasb etgandek bo‘ldi bu sammitga kelib muhokamalarda qatnashishi.

Umuman, sammitda Markaziy Osiyoda o‘zaro hamkorlikni yanada rivojlantirish kayfiyati ko‘rinib turdi. Shavkat Mirziyoyev 5 yillik kelishuvlarning ijrosini ham nazorat qilish haqida gapirdi. Chunki ba’zi sohalarda shunchaki kelishuv, deklaratsiya holida qolib ketyapti, amalda bo‘lmayapti.

— 15 sentabrda Orolni qutqarish jamg‘armasi ta’sischilari uchrashuv o‘tkazdi. Shavkat Mirziyoyev Qo‘shtepa kanali haqida gapirdi. Markaziy Osiyo davlatlari Qo‘shtepa kanali borasida yakdil qarorga kela oladimi?

Farhod Tolipov: Shavkat Mirziyoyevning bu masalani ko‘tarishini dadil qadam deb qabul qildim. Chunki shu paytgacha yuqori darajada ko‘tarilmagan edi bu masala. Masalani qay tarzda gapirgani ham muhim. O‘tgan oyda O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston prezidentlari uchrashganda Qo‘shtepa kanali ham muhokama qilingandir, deb taxmin qilgan edik suhbatlarda. Dushanbedagi sammitga o‘sha uchrashuv orqali tayyorlanib kelgandek ko‘rindi.

Bayonotda mintaqada suv masalalarida yangi ishtirokchi paydo bo‘ldi, hujjatlar orqali muvofiqlashtirmagan edik, Afg‘oniston bilan muloqotga kirishish kerak, degan fikr aytildi. Shunday yuqori darajada aytilgan ekan, endi kun tartibidan tushmaydi bu masala.

Normuhammad Ali Abdurahmonov suhbatlashdi.