Suzib yuruvchi aerodrom – zamonaviy aviatashuvchi kemalar palubasiga nechta harbiy samolyot sig‘adi?

Bugun dunyoning yirik va qudratli davlatlari har yili harbiy xarajatlar uchun yuz milliardlab dollar mablag‘ sarflamoqda. Agar ularning harbiy texnikalari ro‘yxatiga qaralsa, radarga ko‘rinmaydigan samolyotlardan tortib, yirik aviatashuvchi kemalargacha bor.

Ular orasida harbiy xarajatlar uchun eg ko‘p mablag‘ sarflaydigan AQSh alohida ajralib turadi.

Bu davlat ko‘plab so‘nggi rusumdagi F-35 harbiy samolyotlari bilan birga yigirmadan oshiq yirik aviatashuvchi kemaga ham egalik qiladi. Bunday kemalarning har biriga 100 ga yaqin harbiy samolyotlar joylashadi.

Bundan bir necha kun oldin Falastinning G‘azo sektorini nazorat qiluvchi HAMAS va Isroil o‘rtasida navbatdagi qurolli mojaro boshlandi. Bu safar hujumni arablar boshladi va aksariyat davlatlar tashkilotning bu ishini qoralab chiqishdi. Dunyo musulmonlari esa Isroil falastinliklardan qattiq o‘ch oladi deb xavotirga tushdi.

Shunday vaziyatda Isroilning eng yaqin ittifoqchisi bo‘lgan AQSh darhol O‘rta Yer dengizida, Isroil qirg‘oqlari yaqinida «Jyerald Ford» aviatashuvchi kemasini yubordi.

AQShning bu ishi bir qancha mamlakat rahbarlari tomonidan tanqid ostiga olindi. Jumladan, Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘an AQSh aviatashuvchisi falastinliklarni qirishda Isroilga yordam berish uchun kelayotganini aytib chiqdi.

2023 yil 13 oktyabr kuni AQShdan O‘rta Yer dengiziga qarab ikkinchi aviatashuvchi «Duayt Eyzenxauer» nomli kema yo‘lga chiqqani ma’lum bo‘ldi.

Bu aviatashuvchi kemalar AQSh harbiylarining eng kuchli texnikalari hisoblanadi. Ularning har biri AQShga 10 mlrd dollardan oshiqroqqa tushgan va ularga 100 ga yaqin samolyot va vertolyotlar joylasha oladi.

Bunday yirik aviatashuvchi kemalar jahonning yana bir nechta davlatida bor xolos. Quyida aviatashuvchilarning yaratilish tarixi va ularning imkoniyatlari haqida so‘z yuritamiz.

Aviatashuvchi kemalar tarixi

Agar aviatashuvchilar tarixiga nazar tashlansa, ikkinchi jahon urushigacha Britaniya bunday kemalar soni ko‘pligi bo‘yicha birinchi o‘rinda turgan. Urushdan so‘ng AQSh harbiy xarajatlarni keskin oshirgan va samolyotlarni tashiydigan o‘nlab yirik kemalar yasagan.

Aviatashuvchilar tarixi XX asr boshlariga borib taqaladi. Kemadan ilk parvozni 1910 yil 14 noyabr kuni amerikalik Yujin B. Eli amalga oshirgan. U «Birmingem» kreyseri palubasidan kichik samolyot bilan parvoz qilgan.

Oradan ikki oy o‘tib, 1911 yil 18 yanvar kuni Yujin boshqa bir kema, «Pensilvaniya» kreyseriga qo‘nadi. Har ikki kreyser palubasida samolyot qo‘nishi uchun vaqtinchalik joy qilingan edi.

Birinchi maxsus yasalgan aviatashuvchi HMS Ark Royal kemasi hisoblanadi. U britaniyaliklar tomonidan 1915 yilda yasab chiqilgan va birinchi jahon urushida O‘rta Yer dengizida turklarning pozitsiyalarini bombardimon qilishda qatnashgan.

Keyinroq, 1917 yilda britaniyaliklar HMS Argus kreyserini yasashadi. Uning uzunligi 172,5, eni 20,7 metr bo‘lgan. Bir yildan so‘ng britaniyaliklar yanada kattaroq va uzunroq bo‘lgan aviatashuvchini suvga tushirishadi. HMS Furious deb nomlangan bu kreyserning uzunligi 239, eni 26,8 metr edi. Ushbu kema britaniyaliklarga 1948 yilgacha xizmat qilgan.

Amerikaliklar ilk aviatashuvchi USS Langley kemasini 1920 yilda suvga tushirishadi. Harbiy qudratini oshirib borayotgan Yaponiya ham o‘sha yili o‘z aviatashuvchisini yasab chiqadi.

Agar XX asr boshlarida aviatashuvchi kemalar qurish bo‘yicha Britaniya oldinda bo‘lsa, ko‘p o‘tmay amerikaliklar ularni quvib o‘tadi.

Ikkinchi jahon urushi boshlanishi arafasida AQShda 150 dan oshiq turli o‘lchamdagi aviatashuvchi kemalar, Britaniya va Yaponiyada esa o‘ndan oshiq aviatashuvchi kema bor edi. Fransiya birinchisini tayyorlayotgandi. Germaniyada esa bunday kema bo‘lmagan.

Ikkinchi jahon urushida tomonlar 180 ta aviatashuvchidan foydalangan. Ularning eng ko‘p AQShga tegishli bo‘lgan – 143 ta.

Britaniya 18 ta, Yaponiya 19 ta aviatashuvchisidan foydalangan. Urush tugaguncha yaponlar barcha kemalarini yo‘qotishgan. Britaniya 8 ta, AQSh 11 ta kemasidan ayrilgan. AQSh o‘z aviatashuvchilaridan asosan Tinch okeanida Yaponiyaga qarshi janglarda foydalangan.

Ikkinchi jahon urushidan keyin harbiy aviatsiya yanada rivojlanadi va shunga qarab aviatashuvchi kemalarning o‘lchamlari ham kattalashib boradi.

1960-90 yillarda aviatashuvchilarni qurishda AQSh ustunlik qilishda davom etadi va bu masalada o‘zining asosiy raqobatchisi SSSRni katta farq bilan ortda qoldiradi.

SSSRning aviatashuvchilarni yasab chiqishda yutqazganining asosiy sababi harbiy samolyotlarning mukammal emasligi va mablag‘ bilan bog‘liq edi. Ya’ni SSSRda ishlab chiqarilayotgan harbiy samolyotlar qisqa masofada uchib qo‘na olmasdi.

Ular uchib qo‘na oladigan juda katta o‘lchamdagi aviatashuvchilarni qurish uchun o‘n milliardlab dollar kerak bo‘lardi. Shundoq ham iqtisodiy qoloq bo‘lgan sovetlarda bitta kema qurish uchun buncha pul topilmasdi. Shu sababli SSSRda bor-yo‘g‘i bir nechta aviatashuvchi ishlab chiqariladi. Biroq ulardan ham tuzuk-quruq foydalana olishmaydi.

Amerikaliklar esa ikkinchi jahon urushi tugagan paytdan boshlab aviatashuvchilarning palubasiga bemalol uchib qo‘nadigan zamonaviy samolyotlarni yasay boshlashadi. Shunga hamohang yana ko‘plab aviatashuvchi kemalar ham yasaladi.

Qisqa masofada uchib qo‘na oladigan harbiy samolyotlar bilan bog‘liq muammo Rossiyada haligacha bor. Shu sababli ham bugun bu davlat harbiylarida bironta aviatashuvchi kema yo‘q. Bori ham ta’mirtalab.

Masalan, Rossiyada ishlab chiqariladigan zamonaviy Su-30 samolyoti qo‘nishi uchun minimal tarzda 550 metr masofa kerak. AQSh harbiy samolyotlari esa 250-350 metr masofaga ham qo‘na oladi.

Aviatashuvchilarning texnik tavsifi

Hozirda bir qator davlatlar foydalanayotgan aviatashuvchi kemalarning uzunligi 182 metrdan 342 metrgacha yetadi. Yaqin yillarda uzunligi 400 metr bo‘lgan kemalar yasalishi rejalashtirilmoqda.

Aksariyat aviatashuvchi kemalarning yuqori qismida faqat samolyot va vertolyotlarni saqlash uchun joy hamda uchish-qo‘nish yo‘lagi qilingan. Palubaning o‘rtasida antenna va radar uskunalari joylashgan.

Kemaning boshqaruv punkti, mashina bo‘limi, ekipaj uchun yotoqxona, dam olish va ovqatlanish xonalari va boshqa turli uskunalar pastda joylashtirilgan.

Ancha yillardan buyon aviatashuvchi kemalarda uchish yo‘lagining oxirida tramplin qilinmoqda. Bunda yo‘lakning bir qismi tepaga ko‘tarilib boradi va tez borgan samolyot birdaniga havoga ko‘tarilib ketadi.

Quyida AQSh O‘rta Yer dengiziga yuborgan aviatashuvchilaridan biri, AQShning 38-prezidenti nomi bilan atalgan «Jyerald Ford»ning texnik xarakteristikasi:

• Uzunligi – 337 metr;
• Eni – 41 metr (qo‘shimcha uskunalar bilan 78 metr;
• Balandligi – 76 metr;
• Dvigatel – ikkita yadro reaktorli;
• Harakatlantiruvchi – 4 ta;
• Maksimal tezligi – soatiga 56 km;
• Uzoq masofaga suzishi – cheklanmagan;
• Avtonom holda suzishi – kamida 100 sutka
• Ekipaj a’zolari soni – 4 660 nafar;
• Qurollari – turli raketalar, radarlar va boshqa qurollar;
• Aviatsiya guruhi – 90 ta F-35C, F/A-18E/F, EA-18G, E-2D, C-2A, MH-60R/S kabi samolyot va vertolyotlari joylasha oladi.

Jyerald Ford» 2013 yil 9 noyabr kuni suvga tushirilgan. 2017 yil 31 maydan boshlab AQSh dengiz kuchlari foydalana boshlagan. Uni qurishga 12,8 mlrd, uni qo‘shimcha jihozlashga 4,7 mlrd dollar sarflangan.

AQShning 34-prezidenti nomi bilan atalgan «Duayt Eyzenxauer» aviatashuvchisi 1975 yil 11 oktyabrda suvga tushirilgan. AQSh harbiy dengiz kuchlari 1977 yil 18 oktyabrdan foydalana boshlagan.

Ushbu kemaga 3 200 nafar ekipaj a’zosi xizmat ko‘rsatadi. Unga 90 ta samolyot va vertolyot joylasha oladi. Kemaning uzunligi 340, eni 76,8, metr bo‘lib, u raketalar, radar moslamalari va boshqa qurollar bilan jihozlangan.

Kema ikkita reaktor va to‘rt turbinali dvigatel bilan jihozlangan. U 260 ming ot kuchiga ega bo‘lib, soatiga 56 km tezlikda harakatlana oladi.

Hozirda xizmatda bo‘lgan eng yirik aviatashuvchilar

Bugungi kunda eng ko‘p aviatashuvchi AQShda. Shuningdek, Britaniya, Xitoy, Fransiya, Hindiston, Italiya, Turkiya va Taylandda turli rusumlardagi aviatashuvchilar bor.

AQSh:

• «Nimits» – 1968 yildan foydalanib keladi;
• «Duayt Eyzenxauer» – 1970 yildan foydalanib keladi;
• «Karl Vinson» – 1980 yildan foydalanib keladi;
• «Teodor Ruzvelt» – 1980 yildan foydalanib keladi;
• «Avraam Linkoln» – 1984 yildan foydalanib keladi;
• «Jorj Vashington» – 1986 yildan foydalanib keladi;
• «Jon Stennis» – 1993 yildan foydalanib keladi;
• «Harri Trumen» – 1993 yildan foydalanib keladi;
• «Ronald Reygan» – 2001 yildan foydalanib keladi;
• «Jorj Bush» – 2006 yildan foydalanib keladi;
• «Jyerald Ford» – 2013 yildan buyon foydalanib keladi.

Britaniya

• «Kuin Elizabet» – 2009 yildan foydalanib keladi;
• «Uels shahzodasi» – 2011 yildan foydalanib keladi.

Xitoy

• «Shandun» – 2017 yildan foydalanib keladi;
• «Lyaonin» – 1985 yildan foydalanib keladi (Bu kema Ukrainaniki bo‘lib, 1998 yilda xitoyliklar uni sotib olishgan va nomini o‘zgartirib, qayta jihozlashgan.

Fransiya

• «Sharl de Goll» – 1994 yildan foydalanib keladi.

Hindiston

• «Vikramaditya» – 1982 yildan foydalanib keladi (Bu kemani hindlar 2013 yilda Rossiyadan sotib olishgan va «Admiral Gorshkov» nomini o‘zgartirishgan);
• «Vikrant» – 2011 yildan foydalanib keladi.

Italiya

• «Kavur» – 2007 yildan foydalanib keladi;
• «Juzeppe Garibaldi» – 1985 yildan

Tayland

• «Chakri Narubet» – 1995 yildan buyon foydalanib keladi.

Bu ro‘yxatda Rossiya yo‘q. 2019 yilda ruslarning yagona «Admiral Kuznetsov» aviatashuvchisini yengil ta’mirlash chog‘ida yong‘in sodir bo‘ladi. Oqibatda, ikki kishi halok bo‘ladi, ko‘plab odamlar jarohatlanadi. Kemaga jiddiy zarar yetadi.

Shundan so‘ng kema ta’mirlash uchun yuboriladi. Biroq 2022 yilda aviatashuvchi ta’mirlanayotganda unda yana yong‘in sodir bo‘ladi. Uning qachon ta’mirlanishi va foydalanishga topshirilishi aniq emas. Shuningdek, AQShning ikkita, Xitoyning bitta aviatashuvchisi hozir ta’mirda.

Hozirda AQSh ikkita, Xitoy bitta yangi aviatashuvchi kema qurmoqda va ularni yaqin 5-10 yilda suvga tushirish mo‘ljallanyapti. Rossiya ham ikkita aviatashuvchi qurishni rejalashtirgan, biroq ularning qurilishi hali boshlanmagan. Qachon foydalanishga topshirilishi ham noma’lum.

Universal desant kemalari (yengil aviatashuvchilar)

Bunday kemalar yirik aviatashuvchilardan biroz kichikligi va universalligi bilan ajralib turadi. Ularga kamroq samolyot va vertolyotlar joylashadi.

Jumladan, yengil aviatashuvchi kemalarga 10 tadan 60 tagacha turli rusumdagi uchuvchi qurilmalar joylashtirish mumkin.

Bugun dunyoda 30 ga yaqin yengil aviatashuvchi kema bo‘lib, ularning o‘ndan oshig‘i AQShga tegishli. Yaponiyada to‘rtta, Xitoy va Fransiyada uchtadan, Avstraliya hamda Misrda ikkitadan, Braziliya, Janubiy Koreya, Ispaniya, Turkiya, Italiyada bittadan bor. Rossiyada yo‘q. Ruslar ikkita yengil aviatashuvchi qurayotganini aytgan, biroq ularni qachon foydalanishga topshirishi noma’lum.

Quyida Turkiyaning TCG Anadolu (L-400) universal desant kemasi texnik tavsifini ko‘rib chiqamiz:

• Suvga tushirilgan sanasi – 2019 yil 30 aprel;
• Harbiylar foydalanishni boshlagan sana – 2023 yil 10 aprel;
• Uzunligi – 232 metr;
• Eni – 32 metr;
• Balandligi – 58 metr;
• Dvigatellar soni – 5 ta dizelda harakatlanuvchi dizel;
• Dvigatel quvvati – 85 000 ot kuchi;
• Ekipaj soni – 261 kishi;
• Aviatsiya guruhi – 4 ta T-129 ATAK, 8 ta As532 yoki CH-47F, 2 ta S-70B, 2 ta Anka Bayraktar uchuvchisiz qurilmalari.

Bundan tashqari, turklarning kemasiga bir qancha qurollar, desantlar foydalanadigan motorli qayiqlar, radarlar va boshqa uskunalar o‘rnatilgan.

2015 yilda Turkiya ushbu yengil aviatashuvchi kemani qurishga 1 mlrd dollar sarflanishini ma’lum qilgandi. Keyinchalik qo‘shimcha jihozlar bilan uning qiymati yanada oshgan. Bugungi kunda Turkiya yanada kattaroq bo‘lgan TCG Trakya nomli ikkinchi aviatashuvchini qurmoqda.

AQSh o‘z aviatashuvchilarining Yaponlarga qarshi urushda, Koreya yarimorolidagi fuqarolar urushida, Vetnam urushida, 1990 yildagi Iroqqa qarshi Sahrodagi bo‘ron operatsiyasida, 1990 yillar oxirida sobiq Yugoslaviyani bombardimon qilishda, 2001 yilda Afg‘onistonga, 2003 yilda Iroqqa bostirib kirishda foydalangan.

Aviatashuvchilarda yuz bergan halokatlar

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng aviatashuvchilar bilan bog‘liq bir nechta yirik halokat tufayli ko‘plab odamlar halok bo‘lgan.

1966 yil. AQShga tegishli «Oriskani» aviatashuvchisida matroslardan birining ehtiyotsizligi oqibatida yong‘in kelib chiqadi. Olov kemada bo‘lgan raketalarga yetib boradi va ular portlab uchadi hamda kemaning tepa qismidagi angarda turgan samolyotlarga borib uriladi.

Oqibatda kema palubasidagi barcha samolyotlar yonib ketadi. Hodisada 44 kishi halok bo‘ladi, 156 kishi jarohatlanadi.

1967 yil. Vetnam yaqinidagi Tonkin qo‘ltig‘ida turgan AQSh harbiy-dengiz kuchlariga qarashli «Forrestol» aviatashuvchisida yong‘in kelib chiqadi va buning oqibatida 134 kishi halok bo‘ladi, 161 dengizchi jarohatlanadi.

Yong‘in 17 soat davom etadi va kema palubasida bo‘lgan 21 samolyot butunlay yonib ketadi. Yong‘in boshlangan paytda kemada to‘qqizta aviabomba bo‘lgan va ular darhol zararsizlantirib qo‘yilgan. Halokatdan so‘ng aviatashuvchi butunlay yaroqsizga aylangan.

1969 yil. Havay orollari yaqinida Vetnamga jo‘nashga hozirlanayotgan AQShning «Enterprayz» aviatashuvchisida halokat sodir bo‘ladi. Samolyotlardan biri kema palubasiga qo‘nish paytida raketalar bilan to‘qnashadi.

Oqibatda raketalar tartibsiz ravishda otilib ketadi va kemada yong‘in kelib chiqadi. Yong‘in yoqilg‘i sig‘imigacha yetib borgandan so‘ng portlash sodir bo‘ladi va kema palubasida turgan samolyotlardan 15 tasi yonib ketadi.

Hodisada 27 nafar odam halok bo‘ladi, 120 nafar dengizchi jarohatlanadi. Aviatashuvchi yaroqsiz holga keladi.

1981 yil. «Nimits» aviatashuvchisi palubasiga qo‘nish paytida samolyotlardan biri vertolyotga uriladi va yong‘in kelib chiqadi. Oqibatda kema palubasida bo‘lgan 19 ta samolyot va bitta vertolyot yonib ketadi. Hodisada 14 kishi halok bo‘ladi, 39 kishi jarohatlanadi.

«Nimits» aviatashuvchisida keyinroq, 1988-1991 yillarda yana ikkita halokat sodir bo‘ladi va ularda bir qancha samolyotlar yonib ketadi. Odamlar halok bo‘ladi.

2019 yil. Rossiyaga tegishli «Admiral Kuznetsov» aviatashuvchisida yengil ta’mir ishlarini olib borish paytida payvandchi ehtiyotsizlikka yo‘l qo‘yadi. Uchqun yoqilg‘i sig‘imiga tushadi va yong‘in yuz beradi.

O‘t o‘chiruvchilar olovni bir sutka deganda zo‘rg‘a o‘chirishadi. Biroq ungacha kemaga jiddiy zarar yetib bo‘lgandi. Shundan so‘ng aviatashuvchi ta’mirlashga yuboriladi.

2022 yilda «Admiral Kuznetsov»ni ta’mirlash jarayonida yana yong‘in yuz beradi. Oqibatda kemaga jiddiy zarar yetadi. Hozir Rossiyaning yagona aviatashuvchisini ta’mirlash ishlari qachon tugashi va kemaning jangovar safga qaytish sanasi aniq emas.

Umumiy hisobda aviatashuvchilar bilan bog‘liq yuzdan oshiq halokatlar sodir bo‘lgan va ularda ko‘plab odamlar halok bo‘lgan.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.