Toshkent metropoliteni: kecha va bugun
Toshkent aholisi soni bo‘yicha Markaziy Osiyodagi eng yirik shahardir. O‘tgan asrning 70-yillarida, Toshkent aholisi 1,5 million kishidan oshganida, transport muammosi paydo bo‘ldi va O‘rta Osiyoda birinchi metro qurildi. Mazkur birinchi radial yo‘nalish - Chilonzor liniyasi bo‘lib, u poytaxtning yangi yirik tumanini shahar markazi bilan bog‘lagan. Aholining o‘sishi bilan bir vaqtda yangi metro yo‘nalishlariga talab ham oshdi. 80-yillarning oxirlarida O‘zbekiston liniyasi, 2000-yillarning boshlarida esa Yunusobod liniyasi qurildi. Shunday qilib, rivojlanish sxemasining asosi shaharning katta to‘xtash joylariga olib boradigan asosiy yo‘nalishlari bilan shakllandi.
Radial-dumaloq sxema asosida Toshkent shahrini rejalashtirish xususiyati kelajakdagi metro liniyalarining yo‘nalishini aniqladi va bu shaharning 1959 yildagi bosh rejasida o‘z aksini topdi hamda 1969 yilda tuzatishlar va tushuntirishlar bilan tasdiqlandi. Sxema uchta kesishgan radial liniyalardan iborat: Chilonzor, O‘zbekiston, Yunusobod. Ushbu sxema shaharning markaziy va chiquvchi asosiy ko‘chalari bilan asosiy radial-aylana tartibiga bo‘ysundirilgan. Shunday qilib, ushbu uchta yo‘nalish Toshkentning chekkasini shahar markazi bilan bog‘lab, uning markaziy qismida ushbu yo‘nalishlar (liniyalar) kesishmalarining uchburchagini hosil qilib, bir liniyadan ikkinchi liniyaga o‘tish qulayligini yaratdi.
Shuningdek, uzunligi 16,8 km bo‘lgan birinchi Chilonzor liniyasi 12 ta stansiya bilan shaharning janubi-g‘arbiy qismini shimoli-sharq bilan birlashtirdi: bundan kelib chiqqan holda katta Chilonzor hududi aholisi ko‘p Mirzo Ulug‘bek hududi bilan bog‘lanishi va ushbu yo‘nalish TTZ massiviga qadar uzaytirilishi ham mumkin.
Uzunligi 14,3 km bo‘lgan ikkinchi O‘zbekiston liniyasi 11 ta stansiya bilan shaharning janubi-sharqini shimoli-g‘arbiy qismi bilan bog‘lab qo‘ydi: Bu esa Yashnobod tumanini Olmazor tumani bilan bog‘lash, Universitet shaharchasiga kirish va Qoraqamish massiviga qadar uzayish imkoniyatini beradi.
9,3 km uzunlikdagi uchinchi Yunusobod liniyasi 8 ta stansiya bilan shaharning shimoliy qismini markaziy qismi bilan, Yunusobod tumanini shahar markaziga bog‘lab turardi, nazariy jihatdan u aeroportning asosiy binosiga yoki Qo‘yliq turar-joy hududiga janubdan burilish kerak edi, lekin shaharning bu qismida aeroportni uchish-qo‘nish yo‘lagi joylashganini hisobga olib, kelajakda janubiy-g‘arbiy yo‘nalishda, Janubiy temir yo‘l stansiyasiga va undan keyin “Ippodrom”ga qadar kengaytiriladi.
Bugungi kunda O‘zbekiston poytaxtida 2,5 milliondan ortiq kishi yashaydi. Toshkent shahri aholisining tez sur’atlarda o‘sib borishi sharoitida farovon yashashni ta’minlashda jamoat transportini rivojlantirish, xususan, transportning eng ekologik toza turlaridan biri – metroni rivojlantirish alohida o‘rin tutadi. Bu katta hajmda tashish imkoniyatiga ega bo‘lgan eng tezkor transport turlaridan biridir. Metroda boshqa transport turlari bilan kesishish joyi yo‘q. Bu shaharda avtoulovlarning o‘sishi va tirbandlikning ortishi hisobidan juda muhimdir.
Shu munosabat bilan 2016 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Toshkent metropolitenining Yunusobod liniyasining ikkinchi bosqichini qurish loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori imzolandi, unda metropolitenni loyihalashtirish va qurishda yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish zarurligi ko‘rsatilgan.
Yunusobod liniyasi qurilishining qiyin gidrogeologik sharoitlarini inobatga olgan holda, institut rivojlangan mamlakatlarda qo‘llaniladigan texnologiya: tunnel mexanizatsiyalashgan kompleksi (TMK) yordamida tunnel o‘tkazishni taklif qildi. Bundan tashqari, barcha texnologik tuzilmalar va inshootlar, shuningdek "HERRENKNECHT" kompaniyasining tuproq yuki bilan mexanizatsiyalashgan tunnel burg‘ulash majmuasi (TBK) bilan tunnel uchun yuqori aniqlikdagi temir-beton yig‘ma qurilma ishlab chiqilgan.
Ushbu texnikaning tatbiq etilishi qurilish zonasiga tushadigan bino va inshootlar buzilishini sezilarli darajada kamaytirishga, qurilish zonasidan muhandislik kommunikatsiyalarini ko‘chirish hajmini minimallashtirishga, ishning maxsus usullarini chiqarib tashlashga imkon beradi: suvsizlantirish, tuproqni mustahkamlash va boshqalar shular jumlasidandir. Shuningdek, ushbu texnologiya metro qurilishi tezligini tezlashtiradi va tunnel inshootlari sifatini yaxshilaydi.
2020 yilda ushbu loyiha Yunusobod liniyasi uchun ikkita yangi: Yunusobod va Turkiston stansiyalari qurilishi bilan amalga oshirildi. Bungacha bu yo‘nalish Yunusobod tumanining katta massivlariga yetib bormay Shahriston stansiyasida tugagan edi. Mazkur ikkita yangi stansiya ushbu muammoni hal qildi va juda qulay o‘ringa joylashdi. Yunusobod bekatida Megaplanet savdo-ko‘ngilochar majmuasi, Supermarket, Yunusobod dehqon bozori va aholi turar joylariga chiqishlar mavjud. Turkiston stansiyasidan esa tumanning katta turar joy massivlariga chiqish yo‘llari mavjud.
Loyihada harakati cheklangan odamlar uchun ham qator qulayliklar yaratildi. Metropoliten stansiyalarida birinchi marta liftlar yerdan piyodalar o‘tish joyiga va kassa zali sathidan platforma uchastkasiga qadar mexanizatsiyalashgan qiya ko‘taruvchi platforma o‘rnatildi. Buning yordamida imkoniyati cheklangan odamlar, shuningdek, nogironlar aravachasi bo‘lgan yo‘lovchilar ko‘chadan bemalol o‘tib, metro xizmatlaridan foydalanishlari mumkin. Bu aholining barcha guruhlari uchun metroga erkin va qulay kirish imkoniyatini beradi.
Metro, transport almashinuv markazlarini (TPU) yanada rivojlantirish
Ayni paytda Toshkent metrosining uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga oshirilgan sxemasi mavjud: Chilonzor, O‘zbekiston, Yunusobod. Yunusobod liniyasi Shahriston stansiyasidan Turkiston stansiyasigacha uzaytirildi. Yaqinda Chilonzor liniyasi oltita bekat bilan Sergeli yo‘nalishiga qo‘shiladi. Do‘stlik stansiyasida "O‘zbekiston" liniyasi Toshkentning butun janubini qamrab oladigan yangi "Doira chizig‘i"ga qo‘shiladi. Ushbu sxemaning samaradorligi to‘liq Toshkent shahrining radial-aylana transport-rejalashtirish tuzilishiga bog‘liq. Markazdan shahar chetidagi yirik turar-joylarga yo‘naltirilgan metro liniyalari asosiy radial magistral yo‘llardagi yo‘lovchilar oqimini takomillashtiradi.
Bundan tashqari, ushbu yo‘nalishlar Toshkent shahrining asosiy aglomeratsiyalariga olib boradi. Yaqin atrofdagi shaharlardan, masalan Chirchiq, Yangiyo‘l, Keles, To‘ytepa va boshqa joylardan aholining mayatnik migratsiyasi kunlik yo‘lovchilar kirib kelishi va chiqishini ta’minlaydi va shu bilan poytaxtdagi jamoat transportida yo‘lovchilarni tashishni ko‘paytiradi.
Mavjud metro liniyalarini poytaxtning ma’muriy chegaralariga yetkazish, terminalning metro stansiyalarida transport almashinuv uzellarini (TPU) yaratishga imkon beradi. TPU - yo‘lovchilar tashish hajmini transport turlari va harakat yo‘nalishlari o‘rtasida qayta taqsimlash funksiyalarini bajaradigan yo‘lovchi kompleksidir. Shuningdek, metro stansiyalarida, shaharlararo avtobus yo‘nalishlarining avtostansiyalarini, shahar poyezdlarining temiryo‘l stansiyalarini tashkil qilish kerak. Bu shuni anglatadiki, shaharlararo avtobuslar va qo‘shni aholi punktlaridan qatnovchi taksilar shaharga kirmaydi va yo‘lovchilar faqat terminalning metro stansiyalariga yetkaziladi. Shahar bo‘ylab keyingi sayohat qulay metroda amalga oshiriladi. Yo‘lovchilar uchun qulaylikdan tashqari, yana bir muhim jihat bu – poytaxtdagi ekologik vaziyatni yaxshilashdir.
Aytish joizki, Yunusobod va Turkiston ikkita stansiyasi bilan Yunusobod liniyasini kengaytirishning yangi segmenti bu yo‘nalishda yo‘lovchilar oqimini ko‘paytirishga imkon berdi. Chunki u tumanning eng gavjum qismlariga yaqinlashmoqda. Jumladan, zich joylashgan turar-joylarda istiqomat qiluvchi aholi Turkiston stansiyasidan foydalanish imkoniyatiga ega. Kelgusida "Turkiston" stansiyasining orqasida Uch Qahramon hududiga mos keladigan yana bir stansiya va Yunusobod liniyasining deposini qurish rejalashtirilgan. Bu yerda qo‘shni Qozog‘istondan keladigan avtobuslar uchun shaharlararo avtovokzal, avtobus terminali va Uch qahramon metro stansiyasiga ega kuchli transport uzelini yaratish mumkin bo‘ladi. Bu Amir Temur ko‘chasidagi tirbandlikka barham beradi va mintaqadagi ekologik vaziyatni yaxshilaydi.
Quyidagi ketma-ketlikda metropolitenni yanada rivojlantirish bo‘yicha bir qancha takliflar:
1. Chilonzor liniyasini - Buyuk Ipak Yo‘li stansiyasidan keyin yana to‘rtta stansiya bilan TTZ massivi tomon kengaytirish. Yo‘nalish Buyuk Ipak Yo‘li ko‘chasi bo‘ylab o‘tadi va TTZ avtovokzal terminalida tugaydi. Bu juda muhim, chunki bu yo‘nalish Chirchiq shahri, Ulug‘bek shaharchasi va boshqa hududlardan yo‘lovchilarni shahar markaziga tashishni to‘xtatishning asosiy nuqtasidir. Chirchiq shahridan kelayotgan avtobuslar yoki yo‘nalishli taksilar yo‘lovchilarni shaharga kirmasdan terminal avtovokzaliga olib boradi. Yo‘lovchilar, o‘z navbatida, metropolitenga o‘tishadi. Bu ushbu hududdan qatnab Toshkentda ishlaydigan ko‘pchilik odamlar uchun qulaylik yaratadi. Bundan tashqari, ushbu yo‘nalish ekoturizm nuqtai nazaridan ham juda jozibali: dam oluvchilar bu yerdan tog‘larga yanada qulay yetib borishlari mumkin.
Turizm nuqtai nazaridan eng istiqbolli obektlardan biri aynan shu yo‘nalishda joylashgan. Toshkent viloyatining Chorvoq kurort zonasi hududida erkin sayyohlik zonasi tashkil etildi. Bu Prezident Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning "Chorvoq erkin sayyohlik zonasini yaratish to‘g‘risida"gi farmonida belgilangan. Shunisi e’tiborga loyiqki, farmonda bu zonada ekologik transport rivojlanganligi to‘g‘risida aytilgandi. Toshkent shahridan Chorvoq zonasiga kirishni ta’minlaydigan poyezd, elektropoyezd, avtobusdan tashqari TTZ metro stansiyasida temir yo‘l stansiyani tashkil qilish mumkin. Hozirda TTZ metro stansiyasining TPU bilan "Chorvoq" erkin sayyohlik zonasi o‘rtasida aloqa o‘rnatish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Hozirda mavjud bo‘lgan Olmazor Chilonzor liniyasi hududida Toshkentdagi yana bir kuchli transport uzelini yaratish mumkin. Shaharning bu janubi-g‘arbiy yo‘nalishi aslida O‘zbekistonning yirik shaharlari: Samarqand, Buxoro, Xivadan kelganlar uchun darvoza hisoblanadi. Bu yerda allaqachon metro bekati va "Toshkent" avtovokzali mavjud, ammo mantiqiy ravishda hali TPU qurilgani yo‘q.
2. Mingo‘rik stansiyasidan Shota Rustaveli ko‘chasi ostidagi Janubiy vokzal tomonga yettita stansiyaga ega bo‘lgan yo‘nalish o‘tadi. Bu shaharning eng gavjum ko‘chalaridan birida Yunusobod liniyasi uchun katta hajmda yo‘lovchi tashishini ta’minlaydi. Bu yo‘nalish ham samarali, chunki u poytaxtning janubi-g‘arbiy qismidagi muhim transport markazlarini qamrab oladi. Janubiy stansiyadan Janubiy temir yo‘l stansiyasiga chiqish yo‘llari bo‘ladi, u yerga respublikaning qator hududlaridan tezyurar Afrosiyob poyezdlari keladi. Olmazor stansiyasi hududida yuqorida aytib o‘tilgan navbatdagi stansiya – uzatish stansiyasiga aylanadi: bu yerda yo‘lovchilar Sergeli yoki Chilonzor yo‘nalishlariga o‘tishi mumkin bo‘ladi. Keyinchalik Yunusobod yo‘nalishining uzaytirilishi xuddi shu nomdagi ot sporti majmuasi va 90-yillardan beri mashhur bo‘lib kelgan kiyim-kechak bozori joylashgan Otchopar stansiyasida (Ippodrom) tugaydi.
Toshkentning g‘arbiy qismida THAY bo‘ylab shaharning yirik bozorlari joylashgan: "Ippodrom", "Chinni bozori", "Bek To‘pi", "O‘rikzor". Bu yerda juda katta yo‘lovchilar oqimi mavjud, chunki shaharning turli joylaridan odamlar bu yerga turli xil uy-ro‘zg‘or buyumlari uchun kelishadi. Shu sababli, O‘zbekiston yo‘nalishi shimoli-g‘arbiy tomondan Qoraqamish stansiyasiga va janubi-g‘arbiy tomondan esa Yunusobod Otchopar (Ippodrom) stansiyasiga qadar uzaytirilgandan so‘ng, ushbu stansiyalarni O‘rikzor orqali Halqa yo‘li bo‘ylab yangi liniya bilan bog‘lash maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Ushbu yo‘nalish nafaqat yirik bozorlarni, balki Algoritm, Ibn Sino va boshqalarni ham qamrab oladi. Bundan tashqari, stansiyalardan biri shaharning eng yirik "Yangi ToshMI" tibbiyot majmuasiga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ushbu yo‘nalish taxminan 11 bekatga ega bo‘ladi va uzoq muddatda uni Toshkent shahrining kelajakdagi yirik metro halqasining bir qismi deb hisoblash mumkin.
3. Hozirda Beruniy stansiyasida tugaydigan O‘zbekiston liniyasi loyihasida ushbu stansiyadan Qoraqamish massivigacha ikkita stansiya bilan uzaytirish ko‘zda tutilgan. Keng ma’noda yangi Qoraqamish terminal stansiyasi nafaqat ushbu mintaqa aholisiga, balki Keles aglomeratsiyasining diqqatga sazovor joyiga aylanadi. Buning uchun oxirgi metro bekati yonida yo‘lovchilar metroga o‘tish uchun olib boriladigan avtovokzalni jihozlash kerak bo‘ladi.
Yer osti yoki yer usti metrosi
Metroning asosiy prinsiplaridan biri bu makondagi joylashish turiga ko‘ra boshqa transport turlari bilan kesishmalarning yo‘qligidir. Bundan tashqari, yer usti metrosi ham mavjud, ammo butun chiziq devor bilan o‘ralganligi sababli va magistral yo‘llar bilan kesishgan joylarda yo‘l o‘tkazgichlar qurish zarur, shahar sharoitida bunday metro katta noqulayliklarni keltirib chiqaradi.
Toshkent metropolitenining yangi uchastkalarini yanada rivojlantirish bilan bir qatorda shaharning geologik va gidrogeologik xususiyatlarini hisobga olish zarur. Zamonaviy Toshkent - Chirchiq daryosining qadimgi deltasida joylashgan bo‘lib, hozir u janubiy qismi bo‘ylab oqadi. Chirchiq makon bo‘ylab harakatlanarkan, ko‘p ming yillar davomida Golotsen terrasasi deb nomlangan keng 7 kilometrlik yumshoq vodiyni obod qildi. Shunday qilib, Toshkent shaharning janubiga tushirilgan toshli Golotsen ikkita muhim terrasasidan iborat – bular shaharning markaziy qismida hamda shimolida 20 metr balandlikdagi Toshkent terrasalari. Ushbu ikkita terrasa o‘rtasidagi an’anaviy chegara - Choshtepa magistrali, Janubiy temir yo‘l stansiyasi, Shota Rustaveli ko‘chasi, Parkent bozori hududi hisoblanadi. Shahar relefining ushbu xususiyatlari yer osti yoki yer usti joylashgan metro turini tanlashda muhim ahamiyatga ega. Mavjud uchta yer osti metro liniyasi haqli ravishda o‘sha 20 metrlik Toshkent terrasasining qalinligida joylashgan - ishonchli qatlam. Sirg‘ali liniyasi mantiqan olib qaraganda ko‘prikdagi Golotsen tekis terrasasiga "chiqib ketdi", ammo Choshtepa hududida, Chilonzor liniyasi bilan bog‘langanda, relef hisobga olinmadi.
Bu yerda Sergeli tumanining yana bir transport muammosini hal qilish mumkin edi. Masalan, avtotransportlarning uzoq shaharlardan kirish imkoniyati, aslida, O‘zgarish hududi shaharga olib boradigan yagona yo‘lga ega. Qurilayotgan Sergeli chizig‘iga parallel ravishda o‘tayotgan M.Tursunzoda ko‘chasi THAY bilan kesishgan joyda tugaydi, garchi bu ko‘chani davom ettirish mumkin bo‘lsa-da, terrasa yonbag‘ridagi portallar orqali, Choshtepa stansiyasi hududida tunnellar orqali Birlik ko‘chasiga, o‘z navbatida Bunyodkor prospektiga boradi. Bu esa butun shahar bo‘ylab harakatlanadigan tranzit magistraldir.
Bu Sergeli tumanining transportga qulayligiga mos alternativ bo‘lar edi, ayniqsa, so‘nggi yillarda u ko‘plab yangi mikrorayonlar hisobiga ko‘paygan. Ko‘p yillar davomida, O‘zgarish mintaqasida shoshilinch paytda bir necha soatlab ulkan tirbandliklar vujudga kelgan va natijada mintaqa aholisi uchun katta noqulayliklar tug‘dirgan. Choshtepa ko‘chasining chorrahasida joylashgan Sergeli liniyasining Choshtepa stansiyasida, shuningdek, avtobus va temir yo‘l stansiyasi bilan transport tugunini tashkil qilish mumkin. Ushbu yo‘nalish Zangiota, Yangiyo‘l, Chinozdan transport yo‘lovchilarni tashishni ta’minlash mumkin.
Shuningdek transport halqali metro liniyasi Do‘stlik-2 stansiyasidan Qo‘yliq stansiyasigacha va THAY Qo‘yliq turar-joy zonasi bo‘ylab yuqoridagi geologik sharoitga mos ravishda estakadada yer usti versiyasida, tushirilgan Golotsen terrasasi bo‘ylab harakatlanadi.
Chilonzor liniyasining TTZgacha, Yunusobod liniyasining Janubiy stansiyaga, O‘zbekiston liniyasining Qoraqamishgacha uzaytirilishi, shuningdek, O‘rikzor hududidagi THAY bo‘ylab halqa chizig‘ining bo‘limi, yuqorida tavsiflangan geologik sharoitlarni hisobga olgan holda, qolgan istiqbolli hududlar yer ostida bo‘lishi kerak.
Metropolitenning yer osti va yer usti tanloviga ta’sir ko‘rsatadigan yana bir muhim omil bu shaharning iqlimiy xususiyatlari. Toshkent metrosining barcha bekatlarida, MDHdagi boshqa metropolitenlardan farqli o‘laroq, havoni changdan tozalash, namlantirish va haroratni pasaytirishga imkon beradigan noyob tizim o‘rnatilgan. Bu juda muhim, chunki Toshkentda yozning juda issiq bo‘lgan subtropik iqlimi bor, havo harorati o‘rtacha +40 darajagacha ko‘tariladi va havo harorati -10˚ darajaga tushishi mumkin bo‘lgan alohida kunlar bilan yoz o‘rtacha issiq bo‘ladi. Bunday sharoitda metro yo‘lovchilari uchun maqbul mikroiqlim muhitini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Yozda yer osti metrosida tuproqning sayoz chuqurlikdagi harorati har doim +14 , +15 daraja bo‘lgani sababli stansiyalarda havo harorati har doim +20 daraja, qishda esa eng sovuq kunlarda +10˚ daraja bo‘ladi, bu esa yo‘lovchilarning bekatlarda qulay harakatlanishiga zamin yaratadi.
Shuningdek, yer osti metro inshootlarining ko‘payishi erkin yer usti maydonlaridan unumli foydalanishga imkon beradi, bu esa ko‘pincha jamoat yerlari kam bo‘lgan shaharda juda muhimdir. Shu nuqtai nazardan qad rostlagan baland metro ostidan erkin o‘tish sharoiti shahar makonini vizual idrok etish bilan bog‘liq muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday noqulayliklarni bartaraf etish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish zarur. Masalan, monolitik temir-betondan foydalanish – tayanchlar orasidagi masofani ko‘paytirish va qurilish inshootlari hajmini minimallashtirishga imkon beradi.
"Toshkent metroproyekt" MChJ
