Jahon banki O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan shaxslar duch kelayotgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni tahlil qiluvchi yangi hisobotini e’lon qildi.
Hisobotda ushbu guruhning sog‘liqni saqlash, ta’lim, reabilitatsiya va yordamchi reabilitatsiya vositalaridan foydalanish imkoniyatlari, mehnat bozori, infratuzilma, ijtimoiy himoya, COVID-19’ning ularga ta’siri, shuningdek, hukumat tomonidan nogironligi bo‘lgan shaxslarning muammolarini hal qilish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlari baholanadi.
Nogironligi bo‘lgan shaxslar bo‘yicha statistik ma’lumotlar
O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan shaxslarning rasman e’lon qilingan soni aholining 2,1 foizini tashkil qiladi. Butun dunyo aholisining taxminan 15 foizi nogironlikning u yoki bu shakliga ega ekanligi hisobga olinsa, bu raqam yuqoriroq bo‘lishi kerak.
2019 yilning oxiridagi holat bo‘yicha O‘zbekistonda 693,9 ming nafar nogironligi bo‘lgan shaxs (295,5 ming nafar ayol va 398,4 ming nafar erkak), jumladan 111,3 ming nafar 16 yoshgacha bo‘lganlar (48,8 ming nafari qiz va 62,5 ming nafari o‘g‘il bolalar) pensiya va ijtimoiy nafaqa olgan.
Bu past rasmiy raqamlar nogironligi bo‘lgan shaxslarni qo‘llab-quvvatlash sohasida qo‘llanadigan O‘zbekistonda nogironlikni baholash va aniqlashning amaldagi cheklangan ta’rifiga ta’sir etuvchi eskirgan tizimi bilan izohlanishi mumkin. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, mamlakat aholisining 3 va undan katta yoshdagi qariyb 13,5 foizi nogironlikning qaysidir shakliga, 3,5 foizi esa og‘ir nogironlikka ega bo‘lishi mumkin.
Tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, nogiron bolalar va kattalarning 25 foizi zarur tibbiy xizmatlarni olmaydilar, nogiron bo‘lmaganlarda esa bu ko‘rsatkich atigi 10 foizni tashkil qiladi. To‘lov bilan bog‘liq qiyinchiliklar, qayerdan olishni bilmaslik va boshqa omillar tufayli fuqarolarning ushbu toifasi shifokorlar tomonidan belgilangan dori-darmonlarni qabul qilishga bo‘lgan imkoniyatlari uch baravar kam.
2019 yilda o‘tkazilgan tadqiqotlardan biri shuni ko‘rsatdiki, nogironligi bo‘lgan shaxslar aravachasiga muhtoj bo‘lgan jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslarning atigi 26,9 foizi ulardan foydalangan. Ushbu tadqiqot ishtirokchilarining deyarli yarmi (43,6 foizi) nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun yordamchi vositalar va xizmatlarga muhtojligini ta’kidlagan. Respondentlarning 21,5 foizi bu vositalardan foydalanishga imkonli bo‘lgani holda, ularning atigi 2,8 foizi tegishli davlat muassasalaridan ushbu vositalarni olgan.
Gender omil va nogironlik
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, nogironligi bo‘lgan xotin-qizlar soni 2007 yildagi 408,9 ming nafar xotinlar va 16 yoshgacha bo‘lgan 68,8 ming nafar qizlardan 2019 yilga kelib 295,5 ming nafar xotinlar va 48,8 ming nafar qizlarga kamaygan (taqqoslash uchun: 2019 – yilda 398,4 ming nafar nogiron erkaklar va 62,519 nafar nogiron bolalar).
Ushbu ko‘rsatkichlar pasayganining sababi to‘liq aniq emas, chunki ayollar orasida umr ko‘rish davomiyligi uzoqroq bo‘lgani sababli nogironlik ko‘proq uchraydi. Shuningdek, nogiron xotin-qizlar tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarida «nogiron» maqomini olishda qo‘shimcha qiyinchiliklarga duch keladi.
Imkoniyatlar muhiti
Kerakli infratuzilmalardan foydalanish imkoniyatining yo‘qligi nogironligi bo‘lgan shaxslarning turmush tarzi va farovonligiga salbiy ta’sir qiladi. Yaqinda o‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, Toshkent shahridagi binolar va ijtimoiy infratuzilmalarning 85 foizi nogironligi bo‘lgan shaxslar foydalanishi uchun moslashtirilmagan, garchi bu yerda qariyb 70 ming ushbu toifadagi fuqarolar istiqomat qiladi.
Poytaxtdagi jamoat transporti ham nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun qulaylik mezonlariga javob bermaydi, bu nogironligi bo‘lgan shaxslar farovonligi uchun jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga ega.
Nogironligi bo‘lgan shaxslarning harakatlanishini osonlashtiruvchi infratuzilma va zarur moslamalarga yetarli darajadagi imkoniyatlarning kamligi ushbu toifadagi fuqarolarning huquqlarini buzadi hamda ularning ijtimoiy hayotda to‘liq ishtirok etishi, ta’lim olishi, mehnat qilishi va boshqa faoliyat turlarida ishtirok etishiga to‘sqinlik qiladi, natijada ularning yashash sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shu tariqa, nogironligi bo‘lgan shaxslar, ayniqsa jismoniy funksiyalari buzilganlar, majburiy ijtimoiy chetlanish holatiga tushib qolishadi, boshqalarga qaram bo‘lib qolishadi va shaharlarda yashash imtiyozlaridan foydalana olmaydi.
Ta’lim olish imkoniyati
Jahon bankining tadqiqoti shuni ko‘rsatadiki, nogiron bolalarning maktabgacha ta’limga bo‘lgan imkoniyati nogiron bo‘lmagan bolalarga nisbatan deyarli 20 foizga pastroqdir, bu esa nogiron bolalarni yuqori sinflarda ushlab turish darajasini yomonlashtirishi mumkin.
Tajriba tariqasida 2021-2022 o‘quv yilida O‘zbekiston shaharlari hamda Toshkent shahri tumanlaridagi 42 ta umumta’lim maktabida inklyuziv ta’lim tizimi joriy etildi. Mazkur sinov dasturi natijalariga ko‘ra, respublikaning boshqa hududlarida ham ta’limga inklyuziv yondashuv joriy etiladi.
Biroq o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, umumta’lim maktablari hali bunga tayyor emas, chunki ularda imkoniyati cheklangan bolalar uchun qulay infratuzilmalar va hojatxonalar, o‘quv jarayoni uchun zarur bo‘lgan moslamalar, malakali kadrlar mavjud emas. Surdo-tarjimonlar, ko‘zi ojizlar uchun Brayl alifbosidagi darsliklar, ta’lim olish imkoniyati cheklangan va eshitish qobiliyati past bolalar uchun o‘qituvchilar va repetitorlarga ehtiyoj mavjud.
Bandlik imkoniyati
Nogironligi bo‘lgan odamlarning ish topish imkoniyati nogironligi bo‘lmaganlarga qaraganda taxminan to‘rt baravar kam. 2019 yilda 16-59 yoshdagi nogironligi bo‘lgan erkaklarning atigi 8,9 foizi va 16-54 yoshdagi nogironligi bo‘lgan ayollarning atigi 4,4 foizi rasman ish bilan ta’minlangan, bu esa nogironligi bo‘lganlarning atigi 7,1 foizidir. Qishloq joylarda bu ko‘rsatkich undan ham past, ya’ni 5,8 foiz bo‘lgan.
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, amaldagi ijtimoiy himoya tizimi tuzilmasi nogironligi bo‘lgan shaxslarning rasmiy mehnat bozorida ish izlashga bo‘lgan motivatsiyasini pasaytiradi. Nogironlik uchun nafaqa olish imkoniyati bo‘yicha tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari tomonidan tibbiy nuqtayi nazardan «ishlashga layoqatsiz» deb baholaganlar uchun chegaralar mavjud. Bu nogironligi bo‘lgan shaxslarni mehnat bozoridan chetlatadi.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalarida muntazam tibbiy ko‘riklar o‘tkazilayotganda mehnatga layoqatli nogironligi bo‘lgan shaxslar nogironlik nafaqalarini yo‘qotishdan qo‘rqishadi. Shu sababli ular ko‘proq iqtisodiyotning norasmiy sektorida ishlashni afzal ko‘radi. Biroq bu yerda nogironlik asosidagi diskriminatsiya yanada yuqori va ish haqi rasmiy sektordagidan taxminan ikki baravar kam.
COVID-19 pandemiyasining ta’siri
Jahon banki ko‘magida mamlakatning barcha hududlarida 4 mingga yaqin xonadonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini baholagan har oylik «O‘zbekiston fuqarolarini tinglaymiz» so‘roviga ko‘ra, karantin cheklovlari davrida nogironligi bo‘lgan shaxslar ruhiy salomatliklari yomonlashganini ma’lum qilgan.
Jumladan, 2020 yilning iyulidan dekabrigacha ushbu toifadagi fuqarolarning o‘rtacha 51 foizi o‘zlarining ruhiy salomatligini «qoniqarli» yoki «yomon» deb baholagan. 2020 yilning avgust oyida bu ko‘rsatkich eng yuqori cho‘qqisiga kelib, 61 foizga yetgan. Qattiq karantin vaqtida nogironligi bo‘lgan shaxslar bozorlarga borishda, shuningdek, ixtisoslashtirilgan tibbiy va ijtimoiy xizmatlar bilan bog‘liq qiyinchiliklarga duch kelgan.
Nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy integratsiyasi bo‘yicha tavsiyalar
Tadqiqot nogironligi bo‘lgan shaxslarni ijtimoiy hayotga jalb qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Masalan, ushbu toifadagi fuqarolarni himoya qilish sohasidagi qonunchilik va davlat dasturlarini BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi qoidalari va tamoyillariga muvofiqlashtirish zarurligi bildiriladi: umume’tirof etilgan xalqaro ta’riflar va vositalar asosida nogironligi bo‘lgan shaxslar bilan bog‘liq statistika va ma’lumotlarni yig‘ish tizimini uyg‘unlashtirish, shuningdek, BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi qoidalarini milliy darajada amalga oshirishni idoralararo muvofiqlashtirish va nazorat qilish mexanizmlarini kuchaytirish.
Bundan tashqari, tadqiqot hokimiyat organlariga nogironligi bo‘lgan shaxslar manfaatlarini ifodalovchi mahalliy NNTlar salohiyatini rivojlantirishni tavsiya qiladi: nogironligi bo‘lgan shaxslarga nisbatan odob-axloq qoidalarini o‘zgartirishga ko‘maklashish, hamma, shu jumladan nogironligi bo‘lgan shaxslar ham yetisha oladigan universal muhit (infratuzilma) tamoyilini joriy etish, nogironligi bo‘lgan shaxslarga g‘amxo‘rlik qilish bo‘yicha ijtimoiy xizmatlarni faol rivojlantirish va mahallalar kabi mavjud jamoat tuzilmalaridan foydalangan holda JSST tavsiyalari asosida mahalliy hamjamiyat miqyosida nogironligi bo‘lgan bemorlarni reabilitatsiya qilish amaliyotini joriy etish, nogironligi bo‘lgan shaxslarni ta’lim va bandlik tizimlariga keng jalb etishni rag‘batlantirish.
