“Чўчқа уруши” – АҚШ ва Британия ўртасидаги можаро тарихи

АҚШнинг янги сайланган президенти Доналд Трамп инаугурациядан аввал бир неча марта Канаданинг АҚШ билан бирлашиши ҳақида гапирди.

“Агар Канада АҚШ билан бирлашса, ҳеч қандай тарифлар бўлмайди, солиқлар сезиларли даражада камаяди ва улар доимо ўзларини ўраб турган Россия ва Хитой кемалари таҳдидидан бутунлай ҳимояланган бўлади. Биргаликда бу қандай буюк давлат бўлар эди”, деб ёзди Оқ уйнинг бўлажак раҳбари 6 январ, душанба куни ўзига тегишли бўлган Truth Social ижтимоий тармоғида.

Бундан ташқари Трамп Мексика ва Данияга қарашли Гренландия оролини АҚШга қўшиб олиш ҳақида ҳам бир неча бор ёзди. У Мексика ва Канадага АҚШ штатлари бўлишни таклиф этяпти, Гренландияни эса сотиб олмоқчи.

Канада, Мексика ва Дания Трампнинг таклифига рад жавобини беришди. Жумладан, Канада ташқи ишлар вазири Мелани Жоли ва аввалроқ истеъфога чиқишини эълон қилган Канада бош вазири Жастин Трюдо Трампга жавоб қайтарди:

18-аср иккинчи ярмида АҚШ илк ташкил топган пайтда Канада ҳам Британия таркибида эди. Бу давлат 1867 йил мустақил бўлган.

Ундан бир неча йил аввал эса отиб ўлдирилган битта чўчқа туфайли АҚШ ва Британия ўртасида янги уруш бошланишига бир баҳя қолганди. Агар ўшанда чўчқанинг эгаси ва уни отган одам ўзаро келишганда бу ҳодиса тарихда ҳам қолмас эди.

Ҳодиса

1859 йил 15 июн куни америкалик фермер Лайман Катлер Сан-Хуан оролида жойлашган ерига боради. Қараса қўшнининг катта чўчқаси унинг картошка экилган даласида ўтлаб юрибди.

Бу ҳолат аввал ҳам бир неча бор такрорланган, бироқ Лайман чўчқанинг эгасига индамаган эди. Бу сафар у ўйлаб ҳам ўтирмайди ва ҳайвонни отиб ташлайди.

Чўчқа келиб чиқиши ирландиялик бўлган Британия фуқароси Чарлз Гриффин деган шахсга тегишли эди. Лайман ўлдирилган чўчқа учун унга товон пули сифатида 10 доллар таклиф этади. Бироқ Чарлз бу пулга кўнмайди ва 100 доллар талаб қилади.

Шунда Лайман чўчқа унинг ерига келиб, картошка пояларини пайҳон қилганини, шу сабабли унга бир цент ҳам бермаслигини айтади. Ўртада можаро келиб чиқади.

Шундан сўнг Чарлз Британия ҳукумати вакилларига мурожаат қилади. Улар Лайманни ҳибсга олишга қарор қилишади. Ўз навбатида Лайман ҳам Америка томондан ўзини ҳимоя қилишни сўрайди. Шу тариқа икки қўшнининг ўзаро тортишуви ҳукуматлараро можарога айланади.

Аслида бу ҳодиса икки қўшни ўртасидаги эмас, балки АҚШ ва Британия ўртасида баҳсли бўлиб турган Сан-Хуан оролини эгаллаш учун бошланган можаро эди.

1846 йилда АҚШ ва Британия ўртасида имзоланган Орегон шартномасида Сан-Хуан ороли атрофидан ўтган чегара бўйича аниқ келишув йўқ эди.

Ўшанда британияликлар ва америкаликлар бир-бирига орол атрофидан чегарани қандай тортиш бўйича ўз талаб ҳамда таклифини қўяди. Бироқ томонлар бир-бирининг таклифини қабул қилмайди. Оқибатда орол баҳсли ҳудудга айланиб қолади ва ҳар икки давлат ҳам оролни ўзиники деб ҳисоблай бошлайди.

Маълумот учун, Орегон шартномасига кўра АҚШ ва Британия Шимолий Америкаси ўртасида чегара тортилади. Ўшанда чегара Миннесоттадан Қояли тоғларгача 49-параллел бўйлаб тортилади.

Ҳарбий сафаргарлик

Ўша пайтда АҚШнинг Орегон ҳарбий округига генерал Уилям Ҳарни бошчилик қиларди. У аввалига Сан-Хуан оролига пиёдалар полкида хизмат қилаётган 66 нафар ҳарбийни юборади.

Генерал ҳарбийларга оролни британияликлар босиб олишига йўл қўймасликни буюради. Кейинроқ америкаликлар оролга яна 14 та замбарак билан қуролланган 400 нафар ҳарбийни юборади.

Британиянинг Ванкувер колонияси губернатори Жеймс Дуглас эди. У контр-адмирал Роберт Бэйнсга Сан-Хуан оролига қўшин тушириш ва у ердан америкаликларни қувиб юборишни буюради.

Кутилмаганда Бэйнс бу буйруқни бажаришдан бош тортади. У Ванкувер губернаторига арзимаган битта чўчқа учун икки йирик давлатнинг уруш қилиши ақлга сиғмаслигини айтади.

Губернатор унга гап битта чўчқа эмас, стратегик аҳамиятга эга бўлган орол ҳақида кетаётганини тушунтиради. Шу тариқа Британия ҳам оролга қўшин юборади.

Ўшанда британияликлар Сан-Хуанга бешта ҳарбий кемада 2 100 нафардан ошиқроқ ҳарбий жўнатишади. Натижада кичик бир оролда икки давлат ҳарбийлари жойлашади. Ҳар икки томон ўз ҳарбийларига биринчи бўлиб ҳужум қилмаслик, мабодо душман томон ҳужум бошласа оролни ҳимоя қилиш топшириғини беради.

Қисқа вақтда Сан-Хуан оролида содир бўлаётган таранглик Вашингтон ва Лондонга ҳам етиб боради ва ҳар икки мамлакат ҳукумати аъзолари ҳайрон қолишади. Бироқ ҳар икки томонда оролни рақиб тортиб олиб қўймасин деган хавотир бор эди.

АҚШнинг ўша пайтдаги президенти Жеймс Бюкенен Сан-Хуан оролига генерал Уинфилд Скотни юборади. Унга британияликлар губернатори Жеймс Дуглас билан музокара ўтказиб, инқирозни юмшатиш топшириғини беради.

Скотт Ванкуверга октябрда етиб боради ва губернатор билан учрашади. Музокаралар сўнгида икки томон оролнинг тақдири бирёқлик бўлгунча Сан-Хуанни бирга эгаллаб туришга келишишади.

Келишувда оролда 100 нафардан ошиқ ҳарбий сақлаб турмаслик шарти ҳам бор эди. Шу тариқа, оролнинг шимолий қисмига британиялик, жанубий қисмига америкалик ҳарбийлар жойлашади.

Оролнинг Америкага ўтиб кетиши

Кўп ўтмай АҚШда фуқаролар уруши бошланиб кетади. Бироқ ўша пайтда ҳам америкалик ҳарбийлар оролни тарк этмайди.

Америкада фуқаролар уруши давом этаётган пайтда Лондонда ҳукуматнинг айрим аъзолари вазиятдан фойдаланиб нафақат оролни, балки ўша атрофдаги АҚШга тегишли бошқа ҳудудларни ҳам босиб олишни талаб қилиб чиқишади. Бироқ бу таклиф рад этилади.

Чунки ўзи шундоқ ҳам Британиянинг Канада ҳудудидаги колонияларида норозилик кайфияти кучайиб бораётганди. Қолаверса, фуқаролар уруши тугагач Америка жиддий ўч олиши ва қасос сифатида Британияга тегишли ҳудудларни босиб олиши мумкин эди. Шу сабабли Британия ҳукумати оролни батамом босиб олишдан ўзини тияди.

1865 йилда АҚШдаги фуқаролар уруши тугайди ва мамлакат ҳудудий яхлитлигини сақлаб қолади. Бу пайтда канадаликлар ҳам озодлик учун ҳаракат бошлашади ва 1867 йилда мустақил бўлади. Бироқ Британия Сан-Хуанда турган ҳарбийларни олиб кетмайди. Британия ҳукумати оролни ўз назорати остида сақлаб қолиш ниятида эди.

Оролдаги можаро бошланганига 12 йил бўлганда 1871 йилда АҚШ ва Британия ўртасида Вашингтон шартномаси имзоланади. Унга кўра баҳсли бўлиб турган Сан-Хуан ороли масаласи кўришни халқаро арбитражга топширилади.

Халқаро арбитраж сифатида эса Германия императори Вилгелм I танланади. Император қарийб бир йилдан сўнг бу ваколатни Женевадаги комиссия аъзоларига топширади.

1872 йил 21 октябр куни комиссия Сан-Хуан оролини АҚШга топшириш ҳақида қарор қабул қилади. Орадан бир ой ўтгач Британия ҳарбийлари оролни ташлаб чиқиб кетади.

Ўшанда яқинда мустақил бўлган Канада оролнинг АҚШга топширилишига қарши чиқади. Бироқ Шимолий Америкадаги барча мулкларидан айрилган Британия уларнинг эътирозига қараб ўтирмайди.

Канаданинг ўзи АҚШга орол учун даъво қилолмайди. Аниқроғи журъати етмайди. Чунки АҚШ кучли эди ва ўртада қуролли можаро бошланса Канаданинг бошқа ҳудудларини ҳам босиб олиши мумкин эди.

Оролга жойлашган АҚШ ҳарбийлари Сан-Хуанни 1874 йилда тарк этишади. Бу пайтга келиб орол тўлақонли Америка мулкига айланиб бўлганди.

Ҳозирги кунда Сан-Хуан архипелаги таркибига кирувчи Сан-Хуан ороли Вашингтон штати ҳудуди ҳисобланади. У Канаданинг Британия Колумбияси провинцияси билан чегарадош. Сан-Хуан архипелагида жами 170 та катта-кичик орол бор ва уларнинг барчаси АҚШга тегишли.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.