1972 йилда СССР армиясининг Болтиқ денгизи флоти ҳарбий-ҳаво кучларига қарашли Ан-24 Калининград вилоятида жойлашган Светлогорск шаҳридаги боғчанинг устига қулайди. Оқибатда самолёт экипажи, боғчадаги болалар ва икки нафар тарбиячи ҳалок бўлади. Ҳалокатни оммадан яшириш учун ҳодиса жойи ўраб олинади. Боғча бузиб ташланади ва эрталабгача унинг ўрнига кичик хиёбон қуриб қўйилади. Ҳодиса тафсилотлари СССР парчаланиб кетганидан сўнг ошкор бўлади.
1972 йил 16 май. Болтиқбўйидаги дам олиш масканлари билан машҳур бўлган Светлогорск шаҳридаги боғчалардан бири. Тарбиячилар боғча болаларини сайр қилдириб бўлгач ошхона томон бошлашади.
Болалар овқатланишга ўтирган пайтда аввалига боғча биносининг тепасида самолётнинг жуда баланд овози эшитилади. Сўнг боғча биносига нимадир келиб урилади ва кучли ёнғин бошланади.
Ўшанда совет армияси ҳарбий-ҳаво кучларига қарашли Ан-24 самолёти боғча биносига келиб урилади ва портлаб ёниб кетади. Оқибатда боғча ошпази, йигирмадан ортиқ бола ҳалок бўлади. Икки нафар тарбиячи эса кейинроқ шифохонада вафот этади.
Ҳодисадан аввал
Калининград вилоятида жойлашган Светлогорск шаҳри Болтиқ денгизи бўйида жойлашган бўлиб, ўзининг курортлари билан машҳур эди.
Иккинчи жаҳон урушигача Германиянинг Шарқий Пруссия вилояти таркибида бўлган бу шаҳар 1947 йилгача Раушен деб аталган. Советлар томонидан Кинсберг шаҳрининг номи Калининград деб ўзгартирилгач, Раушенга ҳам Светлогорск деб ном берилади.
1970-йиллар бошида шаҳар аҳолиси 7-8 минг кишидан ошиқроқ эди. Аҳолининг асосий қисми шаҳарга дам олишга келадиган одамларга хизмат кўрсатиш билан банд бўлади.
Ҳалокат
1972 йил 16 март куни Болтиқ флоти ҳарбий ҳаво кучлари бош қўмондони буйруғи билан Ан-24 ҳарбий самолётининг бир нечта парвози тасдиқланади.
Унга кўра самолёт Храброво шаҳри аэропортидан парвоз қилиб Зеленогорск ва Коса шаҳарлари ҳамда Чкаловск қўрғонидаги аэродромларга қўниши, охирида яна Храброво аэропортига қайтиб келиши керак эди.
Самолёт маҳаллий вақт билан соат 12:15 да Храброво аэропортидан Болтиқ денгизи томон парвоз қилади. Режа бўйича Ан-24 денгиз сатҳидан 500 метр баландликда учиши керак эди. Бироқ негадир самолёт денгиз тепасига етгунча қуруқлик устидан 50 метр баландликда парвоз қила бошлайди.
Баъзи манбаларга кўра ўшанда экипаж командири туманли об-ҳавода янглишиб кетади. Бошқаларида эса Ан-24 баландликни кўрсатувчи ускуналари носоз бўлгани айтилади.
Ан-24 денгиз томон бурилиб, Зеленоград томон йўналиш олади. Шу пайтда самолёт диспетчерларнинг кузатув экранидан ғойиб бўлади. Экипаж билан алоқа узилади. Самолёт ҳалокатга учраган эди.
Кейинчалик ўтказилган текширувларда АН-24 Зеленогорск томон қайрилганда баланд қарағайга урилиб, боғчанинг устига қулаб тушгани аниқланади.
Маълум бўлишича, қарағайга урилганда самолётнинг бир томон қаноти узилиб тушади. Шундан сўнг экипаж бошқарувни йўқотади ва Ан-24 яна 200 метр парвоз қилиб боғча биносига бориб урилади. Зарба оқибатида боғча биносининг иккинчи қавати тўлиқ вайрон бўлади.
Самолёт боғчага бориб урилгандан сўнг портлайди ва кучли ёнғин содир бўлади. Ўша пайтда боғчада 29 нафар одам бўлган.
Самолёт келиб урилганда болалар эндигина сайрдан қайтиб тушлик қилиш учун ошхонага кирган эди.
Ҳодиса оқибатида Ан-24 да бўлган 6 нафар экипаж аъзолари, икки нафар юқори мартабали ҳарбий, 24 нафар бола ва боғча ошпази ҳалок бўлади. Икки нафар боғча тарбиячиси оғир тан жароҳатлари билан шифохонага олиб кетилади.
Тарбиячилардан бири ҳалокат юз берган куни, иккинчиси олти ойдан сўнг шифохонада вафот этади. Ҳодисада фақат икки нафар бола тирик қолади.
Ҳалокатга гувоҳ бўлган мактабнинг юқори синф ўқувчиси кейинчалик шундай эслаганди:
«Ўша куни ўртоқларим билан мактабдан қайтаётгандим. Жуда паст учган самолёт кўз ўнгимизда аввал дарахтга урилиб қаноти узилди, сўнг бориб боғчанинг устига қулади. Биз даҳшатда қотиб қолгандик. Бироз ўтиб самолёт қулаган жойда кучли олов ва қора тутун чиқа бошлади. Уйга кетаётиб кўчаларни ёпишаётганининг гувоҳи бўлдик. Орадан бироз ўтиб чироқ ва телефон алоқасини узиб қўйишди. Номаълум шахслар уйга келиб ҳеч қаерга чиқмаслигимизни тайинлашди. Эрталабгача қоронғи хонада ўтириб чиқдик».
Ҳодиса юзасидан суриштирувлар
Ҳалокат содир бўлгандан сўнг Мудофаа вазирлиги томонидан суриштирув ишлари бошлаб юборилади. Ҳалокатга бир нечта омиллар сабаб бўлгани ҳақида тахминлар билдирилади.
Улар орасида самолётнинг баландликни кўрсатувчи ускуналари носоз бўлгани ва Ан-24 денгиз сатҳидан 50 метр баландликда учаётганида ускуналар 150 метр баландликни кўрсатгани ҳақидаги тахмин ҳам бор эди..
Чунки, самолёт қулаб тушишидан аввал диспетчер билан боғланган экипаж командири ускуналар Ан-24 150 метр баландликда парвоз қилаётганини кўрсатиб турганини айтган.
Учувчининг маҳорати бўлмагани, ноқулай об-ҳаво ҳақидаги тахминлар ҳақиқатдан анча узоқ эди. Чунки ўша куни Ан-24ни тажрибали ҳарбий учувчилар бошқарганди.
Ҳалокат содир бўлганда самолётда Болтиқ флоти ҳарбий-ҳаво кучлари парвозлар хавфсизлиги бўлими учувчи-инспектори ва радиотехника ускуналари бўйича муҳандиси ҳам бўлган.
Текширувлар давомида яна бир факт аниқланади. Унга кўра боғчанинг биринчи қаватидаги ошхонада бўлган болалар, шунингдек самолёт экипажи Ан-24 бинога бориб урилган пайтда эмас, ундан кейин содир бўлган кучли ёнғин туфайли ҳалок бўлган.
Охир-оқибат ҳодиса юзасидан жиноят иши қўзғатмасликка қарор қилишади. Бу иш айбдор топилмагани учун эмас, шунчаки суд жараёнларида фожиа ҳақидаги хабарлар кенг оммага тарқалиб кетишидан хавфсирашади.
Ўша пайтда учувчилар самолётни маст ҳолда бошқарган деган тахмин ҳам бор эди. Бироқ ҳарбийлардан иборат комиссия буни рад этади.
Кейинчалик, собиқ ҳарбийлардан бири Михаил Слободчиков Светлогорскдаги ҳодисани шундай эслаганди:
«Ўша куни Ан-24да мен ҳам парвоз қилишим керак эди. Бироқ полк командири ўрнимга бошқа учувчини жўнатди ва менга Волга машинасини таъмирлаб беришимни буюрди. Шу сабабли мен парвоздан қолиб кетдим. Ҳалокатга келадиган бўлсак ўша куни экипаж командири ва бошқа учувчилар маст қилувчи ичимлик ичиб самолёт бошқарган бўлиши ҳам мумкин. Бундай ишлар тез-тез бўлиб турарди. Ҳалокатдан сўнг нафақат Светлогорск аҳолисига, биз ҳарбийларга ҳам фожиа ҳақида гапириш мутлақо тақиқланган эди».
Айрим ҳарбийлар Слободчиковнинг учувчилар маст бўлгани ҳақидаги тахминини рад этади ва совет армиясида бунга йўл қўйилмаганини келтиради.
Бошқалари эса собиқ ҳарбийнинг гапларида жон борлигини, 1969 йилда ишлаб чиқарилган Ан-25 орадан уч йил ўтиб ускуналари носоз ҳолатга тушиши мумкин эмаслигини айтишади.
Ҳалокатни яшириш
Ҳалокат содир бўлган заҳоти ҳодиса жойига ҳарбийлар, ўт ўчирувчилар, шифокорлар, қутқарув бўлинмалари етиб келади. Светлогорск шаҳрига кириш-чиқиш ёпилади.
Боғчага туташ кўчалар ва Светлогорскни вилоят маркази билан боғлайдиган катта йўл ёпилади. Электричкалар қатнови ҳам тўхтатиб қўйилади. Телефон алоқаси узилади ва шаҳарда фавқулодда ҳолат эълон қилинади.
Ўт ўчирувчилар ва қутқарувчилар ишлаётган пайтда КГБ ходимлари уйма-уй юриб одамларга уйларидан чиқмасликни тайинлашади. Айримлар нима содир бўлганини тушунмай ҳам қолади.
Гарчи фожиани зўр бериб одамлардан яширишга уринишса ҳам шаҳар аҳолисининг асосий қисми боғча биносига ҳарбий самолёт қулаб тушганини билиб бўлганди.
Олов ўчирилгач, боғча биносининг вайроналарини тозалаш ишлари бошланади. Болаларнинг жасадлари олиб чиқилиб, шифохонага юборилади.
Айримлар шифохонада боласининг кийимидан, яна кимдир танасидаги алоҳида белгиларидан таниб олади. Шундан сўнг жасадлар махсус тобутларга жойланади ва ота-оналарга топширилади.
Тунда соат 21:00 га бориб вайрон бўлган бино остидан жасадлар олиб чиқиб бўлингач, боғча батамом бузиб ташланади. Сўнг кўплаб техникалар ёрдамида қурилиш чиқиндилари ташиб чиқиб кетилади.
Эрталабгача ҳамма ёқ тозаланиб, боғчанинг ўрнида кичик хиёбон қуриб қўйишади. 17 май куни Светлогорск аҳолиси ўз ҳамдардлигини билдириш учун ҳалокат юз берган жойга гул кўтариб келиб, ҳайрон қолади.
Одамлар не кўз билан кўришсинки, у жойда на боғча биноси, на самолёт қолдиқлари, ҳеч нарса қолмаган. Боғчанинг ўрнида хиёбон барпо қилинганди.
Хиёбон атрофини ўраб турган ҳарбийлар ва милиция ходимлари одамларни ортга қайтаришади.
Шундан сўнг одамлар шаҳар қабристони томон боришади. Қабристонга қарийб 10 минг нафар одам йиғилади ва у ерда дафн маросими ўтказилади.
Ҳодиса гувоҳларидан бири, балиқчи Вячеслаб Симонов кейинчалик ҳодисани шундай эслаганди:
«Денгиздан базага қайтганимизда барча йигитлар ҳалокатни муҳокама қилишаётганди. Ўша пайтда узоқдан осмонга қора тутун ўрларди. Тутун узоқ вақт чиқиб турди. Кейин билсак у самолёт қулаб тушгандан сўнг ёниб кетган экан. Эртаси куни ҳалокат юз берган жойга борсам у ерда на боғча биноси, на самолёт қолдиқлари бор эди. Ҳаммаёқ тозаланган, дарахтлар ва гуллар экилган, ихчам хиёбон қилиб қўйишибди. Кўп ўтмай фарзанди ҳалок бўлган ота-оналарнинг аксарияти Светлогорскдан кўчиб кетди, бошқалари яшаб қолди».
Ўшанда болаларнинг ўлими учун ҳарбийлардан қаттиқ аламзада бўлган ота-оналар ва жамоатчилик саккиз нафар ҳарбийнинг Светлогорск қабристонига дафн этилишига қарши бўлишади.
СССРда ҳалокат ҳақида ҳеч қаерда айтилмайди, хабар берилмайди. Бироқ ҳалокатдан икки кун ўтиб, хориж радиоларидан бирида Болтиқ бўйидаги Светлогорск шаҳридаги боғчага ҳарбий самолёт қулаб тушгани ва болалар ҳалок бўлгани ҳақида хабар қилади.
Шундан сўнг КГБ Светлогорскда хориж жосуси бор деган гумонга боради ва шаҳар аҳолиси текширувдан ўтказилади. Бироқ жосус топилмайди.
Ҳодиса ҳақида омма 1990-йиллар бошида, СССР тарқалиб кетиши арафасида хабар топади. 1994 йилда ҳалокат юз берган жойда ёдгорлик монументи ўрнатилади.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
