Shafqatsiz va berahm o‘smirlar? Kim aybdor?

Sud tibbiyot kollejining urib o‘ldirilgan talabasi haqida hali hukm o‘qib bo‘lmasdanoq, yuridik kollejda ham fojia ro‘y berdi. Yana bosh qahramonlar va aybdorlar — o‘smirlar. Bolalarning bu qadar berahm ekanligiga asosiy sabab nimada?

So‘nggi haftalarda ijtimoiy tarmoqlarda so‘nggi fojia faol muhokama etilmoqda. Har kim o‘zicha hukm chiqarmoqda: kimdir kollej rahbariyatini ayblasa, boshqalar — ota-onalarni, uchinchi tomon — javobgarlik hissi yo‘qligini va hokazo. Ayblashga aslo shoshmaslik kerak. Keling, shaxsan o‘zim guvoh bo‘lgan bir necha hayotiy voqealarga e'tibor qarataylik.

...Ertalabki soat sakkiz. Poytaxt maktabi. Bolakaylar o‘qishga shoshilishmoqda. Kichik yoshdagi o‘qituvchilarni yaqinlari qo‘llaridan ushlab boshlab borishmoqda, katta yoshlilari o‘zlari mustaqil yo‘lga tushishgan. Sakkiz yoshlardagi bolakay, qo‘lini tutib borayotgan oyisidan nimadir so‘ramoqchi, lekin ona telefonda so‘zlashib bormoqda. Oyisining e'tiborini yana bir marta jalb qilishga uringan chog‘da boshiga shapaloq kelib tushdi. Bola hiqillab qoldi. Bunga javoban esa yomon so‘zlar bilan yo‘g‘rilgan koyish eshitdi. Bola endi indamasdan keta boshladi. Bu daqiqalarda bolaning ko‘nglida nimalar yuz berganini tasavvur etish qiyin. Shu kunning o‘zidayoq sinfda janjal yuz berdi. Voqeag aybdori — «qahramon»imiz. O‘zining ranju alamini u o‘zidan ko‘ra kuchsizroq sinfdoshidan chiqarib oldi. Sinf rahbari va ota-onalarning bu mavzudagi suhbati oxiriga yetmay qoldi. Vaziyatga chuqurlashmasdan har ikki tomon bosh aybdor — o‘qituvchi, degan to‘xtamga kelishdi.

Boshqa holat. Choshgoh. Yuqori sinf o‘quvchisi maktabdan chiqib ketmoqchi. Maktab qo‘riqchisi undan kundaligini ko‘rsatishni talab qilib, faqat darslari tugagan bo‘lsagina maktabdan qo‘yib yuborishini aytadi. Biroq o‘quvchi kundaligini ko‘rsatishdan bosh tortadi. Boz ustiga, qo‘riqchiga baqirib, hozir otasini chaqirishi bilan po‘pisa qildi.

Uchinchi holatda guvoh bo‘lganmizki, onalar bolalari mustaqil bo‘lib qolishgani va 7–8 yoshida uyda bir o‘zlari bemalol qolishlarini maqtanishadi. Asosiysi — ularga kompyuter va telefon olib berilsa bas. Boshqa holatda oltinchi sinfda o‘quvchi qiz dugonalariga darslarni ko‘chirishga berib turishi uchun a'lochi sinfdoshini qo‘rqitish kerakligini uqtiradi. O‘quv dargohlaridan, qo‘shnilar va boshqa joylardan kelayotgan signallarga ota-onalar ko‘pincha bee'tibor bo‘lishadi va farzandlariga o‘z oldlarida paydo bo‘layotgan muammolarni mustaqil hal qilishga qo‘yib berishadi, bu esa birinchi navbatda bolalarda berahmlik, shafqatsizlikni paydo qiladi. Barcha narsaning ildizi shunda emasmi? Biz ushbu savollar bilan uzoq yillar tarbiyasi og‘ir o‘smirlar bilan ishlagan psixolog Valeriya Melkonyanga murojaat qildik.

— Bola xarakterining shakllanishida muhit ham, shafqatsizlik va tajovuzkorlikni targ‘ib etuvchi ayrim teleko‘rsatuvlar, internet va kompyuter o‘yinlari ham katta rol o‘ynaydi. Bu holatda tarbiya jarayonida ota-onalarning roli yo vaqti kamligi, yoki qndaydir muammoni hal qilish istagi yo‘qligidan juda pasaytirib yuborilgan. Ko‘pincha ba'zi bir ota-onalarda tarbiya jarayoni shapaloq va baqirish bilangina cheklanadi. So‘nggi vaqtlarda o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bolalarni ko‘p uchratmoqdamiz. Tabiiyki, bularning barchasi bolaning emotsional holatiga o‘z ta'sirini o‘tkazmasdan qolmaydi. Bolalar o‘zlarini yig‘ilib qolgan salbiy hissiyotlarini chiqarish uchun manba axtara boshlashadi va qahrini ko‘pincha o‘zlaridan ojizroq bolalarga to‘kib solishadi. Odat tariqasida bolalar o‘z shafqatsizligini maktabda namoyon etishadi. Axir sinf — bu kichraytirilgan jamiyat kabi. Bu yerda xo‘rlash, xafa qilish uchun albatta kimdir topiladi. Agar kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun bunday xulq-atvor hali jiddiy tahdid keltirib chiqarmasa, yoshi kattaroq o‘quvchilar bilan ko‘proq muammolar kelib chiqadi va kelgusida qayg‘uli oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Aynan shuning uchun bugun huquq-tartibot organlari yoshlar bilan ishlashga yondashuvni o‘zgartirishmoqda. Xususan, bolalarning nafaqat darsdan qochishlari, oilalardagi axloqiy muhitga ham e'tibor qaratilmoqda. Bunday muhit esa turli oilalarda turlicha. Ularning ishlashlari sabab bir necha oy ichida jinoyatchilik 11 foizga kamaygan. Shubhasiz, har bir raqam katta yutuq. Axir ularning ortida vayron bo‘lmagan taqdirlar yotadi. Biroq bu raqamlar onalarga guldek so‘lgan farzandlarini qaytarmaydi yoki bolalarini bir o‘zlarini qo‘yib yuborishdan qo‘rqishdan xalos etmaydi. Axir o‘smirlik chog‘ida tamal toshi qo‘yilgan tajovuzkorlik asoratlaridan qutulish juda qiyin.

Vaziyatni qanday tasavvur etayotgani haqida poytaxt maktablaridan biridagi, nomini oshkor etishni istamagan o‘qituvchi hikoya qilib berdi:

— So‘nggi vaqtlarda o‘quvchilar o‘zlariga ruxsat etilganidan ham ziyodroq narsalarni ravo ko‘rishmoqda. Masalan, koyishlarga nisbatan qo‘pol va uyat gaplar bilan javob berishadi, mo‘min qobil bolalarni kalaka qilishadi va urush chiqarishadi. Ota-onalarni maktabga chaqirganimizda, hattoki masalaning mohiyatini ham tushunishga harakat qilishmaydi. Ularning yakkayu-yagona dalili bor: modomiki o‘qituvchi ularning farzandini to‘g‘ri yo‘lga sololmayotgan ekan, u — yomon pedagog. Keyin esa yana bir marta farzandiga tanbeh berilsa, ular o‘z tanishlarini ishga solib, ishdan haydatib yuborishga sha'ma qilishadi. Lekin bizning asosiy vazifamiz — bolalarga bilim berishdan iborat-ku? Ba'zi ota-onalar bugun qo‘pollik qilgan bola ertasiga kimnidir urishi, indiniga pichoq ko‘tarib kelishi mumkinligini tushunishmaydi.

Bularning hammasi bir zanjirning bo‘g‘inlaridir. Bu fikrni o‘qituvchining ko‘plab hamkasblari qo‘llab-quvvatlashmoqda.

Maqola boshida berilgan savolga qaytadigan bo‘lsak, bolalarning bu qadar shafqatsiz bo‘lib borayotganiga asosiy sabab nima? Faqat bitta javob o‘rtaga chiqmoqda: birinchi navbatda biz, OTA-ONALAR sababchimiz.

Oksana Malosabirova.

«Pravda Vostoka» gazetasidan.