“Imperiyachilik kasalligining isitmasi” - Prilepinning bayonoti siyosatshunoslar nigohida

— Zaxar Prilepinning O‘zbekiston haqidagi bayonotlari nimani anglatadi?

Kamoliddin Rabbimov: — Prilepinning tarjimayi holi bilan tanishdim. U 2010-2012-yillarda Putin va uning siyosiy tuzumiga qarshi ashaddiy muxolifatchi bo‘lgan, “Putinsiz Rossiya” kabi muxolif loyihalarda ishtirok etgan. 2014 yilda Qrim anneksiya qilingach, u Putin tarafga o‘tgan.

Oxirgi yillarda, Ukrainaga urush boshlanishidan oldin va keyin ham u Putinni qo‘llashni kuchaytirgan. U – propagandachi ham. Kremlga yaqin shaxslarni yaqinligiga ko‘ra 3 ta darajaga bo‘ladigan bo‘lsak, u 2-darajadagi shaxslardan hisoblanadi. So‘nggi yillarda bir qancha ordenlar olgan, siyosiy partiya vakili va lideri. Shu kabi omillarni hisobga oladigan bo‘lsak, uning gaplariga jiddiy e’tibor berish kerak. Chunki Ukrainaga bostirib kirishdan oldin Prilepin bir necha yil davomida urush targ‘ibotini olib borgan shaxs. Ayni shu odam O‘zbekistonga bostirib kirish g‘oyasini ilgari suryapti.

Nargiza Umarova: — Biz Prilepin ishtirokidagi matbuot anjumanining qisqa bir epizodini ko‘rdik. Uning gaplariga jiddiy e’tibor berish kerak, Rossiya propagandasining elementi sifatida qabul qilish lozim.

Prilepin migrantlar, SSSR parchalanishi xato bo‘lgani kabi gaplarni aytdi, bu signalni Putin ham yuborgan bir necha marta. Prilepinning gaplarida biroz mantiqsizlik ham ko‘rdim. Unga berilgan savol migrantlarning rus tilini bilmasligi haqida bo‘lgan bo‘lishi mumkin, u esa davlatlarni birlashtirib qo‘yaylik, deyapti. Vaholanki, ikki davlat o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra, migrantlarga rus tilini boshlang‘ich darajada va Rossiya tarixini bilish talabi qo‘yilgan. Shuning uchun Prilepinning gaplari ichki auditoriyaga nisbatan bo‘lgan deyish mumkin.

Rossiya Ukraina ustidan g‘alaba qilayotgani yo‘q hozircha, shu sabab ichki auditoriyani ruhlantirish uchun bo‘lgan. Prilepin u yerda harbiy sifatida gapiryapti, uning atrofidagilar ham harbiylar edi. Prilepin Ukrainadagi urushda ham ishtirok etgan, jarohat sabab qaytgandi. Prilepin o‘tirgan auditoriya uning atrofidagi harbiy shaxslardan iborat edi, O‘zbekistonni bosib olish haqida gap ketganda qo‘llab qarsak ham chalishdi.

Yana bir narsa. Bu yig‘ilishni efirga uzatgan – “Rossiya segodnya” mediakorporatsiyasi. Prilepin ortidagi bannerda “RIA Novosti”, “Sputnik” kabi katta davlat ommaviy axborot vositalarining nomi turgan edi. Shundan kelib chiqib aytish kerakki, Prilepin bu gaplarni tasodifan gapirgani yo‘q.

Hamid Sodiq: — Prilepin deganda bir qancha funksiyalar jamlanmasi ko‘z oldimga keldi. U o‘nlab kitoblar yozgan, propagandist, siyosatchi va amaldagi harbiy. Qrim anneksiyasigacha antiputinchi bo‘lgan. Rossiya va sobiq ittifoqdagi maxsus xizmatlar ish tartibini bilamizki, u jiddiy sinishni boshdan kechirgan shaxslardan biri. Mana shunday loyallik uning bo‘yniga qo‘yilgan.

Bu loyallik chizgilarini 2023 yil o‘rtalaridagi propagandistlarning tizimli o‘ldirishi bilan bog‘liq deb o‘ylayman, Prilepinning o‘zi ham portlatilgan edi. Hukumatning o‘zida ham bu shaxsga nisbatan hisob-kitoblari bor, ishonchli kishilardan emas. O‘sha hisob-kitoblar jiddiylashib ketmasligi uchun ham hozirgi Rossiya siyosiy tuzumiga xizmat qilyapti.

O‘zi unga demografiya bo‘yicha savol berilgan, u esa migrantlarga bog‘lab, keyin anneksiya haqida gapirdi. Chunki uning tafakkurida Rossiya siyosiy doirasidagi kuluarlar fikri bilan bog‘liq masalalar bor, shuning uchun bu savolga yopishtirishga urindi. Demakki, Rossiya siyosiy doiralaridagi kuluarlarda bu masala u yoki bu ko‘rinishda muhokama qilinyapti, shuning uchun ham uning gaplari xavfli deb o‘ylayman.

— O‘zbekiston davlat institutlari, jumladan, TIVning xatti-harakatlari qanday bo‘lishi kerak?

Kamoliddin Rabbimov: — Prilepin bir qancha xalqaro huquqni buzgan jinoyatchi sifatida YeIga kiritilmaydigan shaxs. Bu yerda asosiy muammo Prilepinda emas, Putinning siyosiy tuzumida. U SSSR qulashini katta fojia deb bilishini yashirmaydi. Qolaversa, Putinning, Prilepin kabi imperiyachilarning faolligi so‘nggi yarim yilda oshdi, Ukraina urushidan keyin oldingi yarim yillikda ancha tushkun holda edi. Imperiyachilik kayfiyati Moskvada judayam kuchli. Possovet davlatlari Rossiya ta’sirida bo‘lishi kerak, bo‘lmasa Rossiya davlat va sivilizatsiya sifatida yasholmaydi, degan qarash kuchli. Prilepin gaplarini shu kontekst doirasida qabul qilish kerak. U o‘ylab gapirganmi, o‘ylamaymi, bu yerda muhimi imperiyachilik kayfiyati. Bu kayfiyat Putin ketgandan so‘ng ham qandaydir ko‘rinishda yashaydi.

Ukraina va Kavkaz Rossiya ta’siridan chiqdi, endi possovet hududidagi eng katta mintaqa Markaziy Osiyo bo‘lib qolmoqda. Rossiya tili bilan aytganda, bu mintaqa hali antirossiya tafakkurga tushgani yo‘q. Bunaqa suverenitetga tahdid soluvchi gaplar Rossiya uchun odatiy holga aylanib qolgan.

Davlatning siyosiy mustaqilligi haqida gap ketar ekan, bu o‘ta prinsipial masala ekanini tashqi dunyo bilib qo‘yishi kerak. Davlat jamiyat birligi, O‘zbekistonning kuchli ittifoqchilari borligi, musulmon olami va turkiy dunyo vakili ekanini his qildirish kerak. Prilepin kabilar provokatsiya izlayotgan bo‘lsa, bunga ham imkon bermaslik kerak. Lekin sukut saqlash, bo‘sh munosabat bildirish ham bo‘lmasligi lozim.

Hamid Sodiq: — Bu yerda munosabatni ikkiga bo‘lgan bo‘lardim. Birinchisi – jamiyatning intellektual qatlami munosabati. Intellektual qatlam munosabati o‘z navbatida siyosiy elitani, amaldagi hukumatni zo‘riqtirishi kerak. O‘sha davlatlar ham bu zo‘riqishni his qilishi kerak. Bu yuz berdi, ya’ni Rossiya elchisi TIVga chaqirildi, bu esa muhim. Suverenitet masalasi savdolashilmaydi.

Rossiyaning imperiyachilik kasalligi ko‘p yillar davomida davolanishi kerak. Prilepin kabilar – shu kasallikning “isitmasi”. Masalaning muammoli tomoni shundaki, bunday vaziyatlarni bashorat qilib bo‘lmaydi, O‘zbekistonga hech narsa qilolmaydi, deb bo‘lmaydi. Ukrainaga bosqinga ham ko‘pchilik ishonmagandi, men ham taxmin qilolmaganman. Bizning munosabatlar yaxshi, deyishimiz mumkin, lekin Ukraina bilan ham shunday edi. Shuning uchun ziyraklikni yo‘qotmaslik kerak. Siyosiy elita ham suverenitetni himoya qilishi lozim.

Nargiza Umarova: — O‘zbekistonga nisbatan tizimli ravishda bunday munosabatlarni ko‘ryapmiz. Bunday vaziyatlarda yumshoqlik qilaverish to‘g‘ri bo‘lmaydi, qat’iyroq, keskinroq munosabat bildirish vaqti keldi. Chunki bu birinchi holat emas, katta ehtimol bilan oxirgisi ham emas.

Rossiya propagandasi o‘zi istayotgan narsani real voqelik sifatida ifodalaydi. Rossiya izolyatsiyalanishda davom etar ekan, bu agressiya kuchayib boradi va Markaziy Osiyo davlatlariga sochishga harakat qiladi. Shuning uchun biz keskinroq munosabat bildirishimiz kerak. Faqat TIVdan munosabat kutyapmiz, lekin buni parlament ham ko‘tarishi kerak. Jamiyat bir nechtagina deputatning chiqishiga o‘rganib qolyapti, sog‘lom narsa emas bu.

Prilepinning gaplarida hatto migrantlar shu narsaga rozi degan fikrni ham aytib o‘tdi. TIV bayonot berayotganda mana shunday har bir detal bo‘yicha bandma-band bayonot berishi kerak. Rossiya elchisining gaplari bilan masalani yopib yuborish keyingi bo‘ladigan mana shunday tahdidli gaplarga imkoniyat yaratish bo‘ladi.

— Rus siyosatchisining bunday bayonotlari O‘zbekiston davlatchiligi oldiga qanday vazifalarni qo‘yadi?

Kamoliddin Rabbimov: — Butun dunyoda jamiyatni va davlatni kuchaytiruvchi, jipslantiruvchi “retsept” shakllanib bo‘lgan, bular: demokratiya, inson huquqlari, fuqarolik jamiyati va davlatning legitimligini oshirish.

Mana shunday tajovuzkorona bayonotlarga nisbatan bizda umummilliy konsensus bo‘lishi kerak. Fundamental qadriyatlarda haligacha bizda Rossiyaga nisbatan umumiy konsensus yo‘q. Davlatning umummilliy fundamental qadriyatlari borasida bizda kuchli konsensus bo‘lishi va bunga daxl qilish imkonsiz bo‘lishi kerak. Shunga erishish vositasi – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi qadriyatlar va mexanizmlar.

Hamid Sodiq: — Demokratiya erkin insonlarni shakllantiradi, erkin insonlar muammolarning turli tomonlarini ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi. Oxirgi yillardagi biroz berilgan erkinlik natijasida jamiyatdagi siyosiy, geosiyosiy muammolarga turli ommaviy axborot vositalari orqali munosabat berib boshlandi va immunitet shakllana boshladi. Mana shunday sekin-sekin shakllanadi, buning uchun demokratiya va akademik erkinlik kerak bo‘ladi. Bunday insonlar qatlami davlatning o‘ziga ham ma’lum bir bosimlar beradi, lekin davlat bunga chidashi kerak, bunday odamlar hech qachon davlatga, suverenitetga zarar yetkazishni o‘ylamaydi.

Jamiyatda turli qarashli insonlar bor, bu – me’yoriy holat. Hammani bir qolipga solish imkoniyati yo‘q. Lekin suverenitet masalasi hammani birlashtiradigan nuqta bo‘lishi kerak. Shuning uchun siyosiy elita OAVni bo‘g‘masligi lozim, davlat resurslariga unchalik bog‘liq bo‘lmagan, byurokratiyadan xoli OAV bo‘lishi va doimiy mana shunday suverenitet masalasida turli fikrlilik bo‘lmasligi kerak degan masalani yuqori ushlashi lozim.

Daron Ajyemo‘g‘li “Tor koridor” kitobida shunday deydi: “Erkinlik, ozodlik – bu jarayondir. U har kuni muhokama qilinadi va shunday shakllanadi. Ya’ni erishib bo‘lib, keyin tokchaga qo‘yib qo‘yiladigan narsa emas”.

Nargiza Umarova: — Davlatimiz axborot urushida ketma-ket, jiddiy ravishda yutqazyapti. Chunki hech strategiya yo‘q, ya’ni kontur propaganda tizimi yo‘q. Bu narsani takror-takror bo‘layotgan shu turli tahdidlar ko‘rsatib turibdi. Biz bugun axborot siyosatini kuchaytirishimiz kerak. Bunday holatlarda faqat TIV emas, OAV ham javob berishi kerak, faqat xabar tarqatish emas. Davlat ommaviy axborot vositalari haligacha jim. Axborot maydonimizda faqat Prilepin shunaqa dedi, bunaqa munosabat bildirildi, degan narsa bor. Bu ertaga unutilib ketadi. Qo‘shni Qozog‘istonda axborot xavfsizligini davlat siyosati darajasiga ko‘tarish kerak, deyishyapti.

Bizda OAV juda passiv, menimcha. Axborotni olib, uzatishdan nariga o‘tolmayapmiz. Vaholanki, biz axborot urushi zamonida yashayapmiz. Bugun axborot orqali hujum qilishayotgan bo‘lsa, ertaga harbiy texnikalar bilan hujum bo‘lishi mumkin. Ukraina urushi yaqqol misol, urush dastlab axborot makonida boshlangandi va haligacha davom etyapti. Biz axborot urushi zamonida yashayapmiz, bunga nisbatan choralar ishlab chiqish vaqti keldi.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.