15-16 iyun kunlari Shveytsariya Ukrainada tinchlik o‘rnatish sammitiga mezbonlik qildi. Unda 90 dan ortiq davlatlar va xalqaro tashkilotlar vakillari, dunyo siyosat maydonida yetakchi bo‘lgan davlatlar rahbarlari ishtirok etdi. “Geosiyosat”ning bu galgi sonida ushbu tinchlik sammitidan kutilgan natijalar va uning Ukrainadagi urushga ta’siri tahlil qilinadi.
— Sammitdan avval G7 davlatlarining bir qanchasi Ukraina bilan xavfsizlik kafolati shartnomalarini tuzdi, bu nimani anglatadi?
Sayfiddin Jo‘rayev: — G7 sammiti har yili bir marta bo‘lib, yil davomida bo‘lgan siyosiy voqealar tahlil qilinib, kelajakdagi harakatlar strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu yil Italiya raislik qildi va kun tartibini ham deyarli Italiya shakllantirgan. Ukraina masalasi ham ko‘rildi. Ukrainani qo‘llash, taraqqiyotiga yordam berish uchun xavfsizlik bo‘yicha shartnoma tuzildi. Bu G7 bilan hamkorlikda ishlaydigan davlatlar uchun bir yo‘nalish bo‘ldi. Moliyaviy, harbiy texnika jihatdan qo‘llash bo‘yicha strategik yo‘nalish berildi, bu degani hali aniq pul ajratildi deganimas, aniq chora-tadbirlar yo‘q bunda, strategik yo‘nalish berilyapti, shulardan biri xavfsizlik. Keyingi yilga borib bu narsa vaziyatga qarab chuqurlashib ketishi yoki boshqacha bo‘lishi mumkin.
Shuhrat Rasul: — G7 doimiy yig‘ilib turadi, institutsionallashmagan klub. Bu safargi uchrashuvdagi muhim natija 7 da davlat Ukrainaga 50 mlrd kredit berishga kelishib olgani. Bungacha berilgan mablag‘lar qaytarilmaydigan yordam mablag‘lari edi, bu safargisi kredit. AQSh taklifiga ko‘ra, 25 mlrd dollarni AQSh beradi, qolganini 6 ta davlat shakllantirishi kerak. Bu borada shoshilyapti, chunki AQSh kuzdagi saylovgacha bu masalani rasmiylashtirib olishi kerak. Agar Tramp saylanib qolsa, u bunga qarshi bo‘ladi.
Kredit bo‘lsa ham, amalda Ukraina to‘lamaydi uni. Ya’ni hozir ushlab turilgan 300 mlrd dollarning yillik foizi hisobiga to‘lanadi, ya’ni yiliga 3 mlrd dollardan.
Kamoliddin Rabbimov: — Bu G7ʼda kollektiv G‘arbning ustun davlatlari bor. Shveytsariyadagi uchrashuvdan oldin mana shu yettilik sammit ishtirokchilariga signal berilyapti, ya’ni Ukraina masalasida ortga chekinish, Rossiya talablariga yon berish bo‘lmasligi kerak.
Ukraina muammosi G‘arbning holsizlanayotgani yoki urushdan zerikkani. Rossiya markazlashgan avtoritar davlat sifatida bor kuchini urushga mobilizatsiya qilgan. Kollektiv G‘arbdagi demokraktik institutlar hokimiyatni tez-tez yangilab turadi. Shveytsariyadagi sammitdan oldin signal berib, bu borada ortga chekinish bo‘lmaydi, degan fikrni yetkazish vazifasi ham qo‘yilgan edi bu uchrashuvda.
— Shveytsariyadagi Ukrainada tinchlik o‘rnatish sammitida qaysi masalalar muhokama qilindi?
Xayrulla Umarov: — Asosiy masala Ukrainada tinchlik o‘rnatish, qisqa muddatda urushni tugatish bo‘ldi. Oldin ham aytganimdek, Ukraina G‘arbiy va Sharqiy Yevropa o‘rtasidagi bufer hudud, bu yerda urush davom etaveradi.
Biz siyosatshunos sifatida G7 uchrashuvi va Shveytsariya sammitini tushuntirib berishimiz kerak. Yuqorida G7 davlatlari demokratik davlatlar deyildi, lekin siyosiy nuqtai nazardan ular oligarxik davlatlar, u yerda liberal oligarxiya totalitar nuqtai nazardan nazorat o‘rnatgan. Ularda bank nazorati kuchli, Skandinaviya davlatlarida soliq 60-70 foizgacha. AQShda ham 1 dollar topsa ham soliq to‘lash majburiy.
Rossiya ham avtoritar emas, totalitar davlat, ya’ni davlat boshqaruvini muayyan bir guruh amalga oshiradi. G‘arbdagi oligarxik tizim bilan Rossiyadagi totalitar tizim o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘lyapti.
Shveytsariya sammitida AQSh prezidenti ishtirok etmadi, ko‘plab katta davlatlarning ham faqat tashqi ishlar vazirlari qatnashdi, Xitoy va Hindiston qatnashmadi ham. Agar ikki tomonni kelishtirmoqchi bo‘lsa, Rossiyani ham chaqirish kerak edi. Menimcha, bu sammit nima qilyapsiz degan e’tirozga biz sammit qilyapmiz, muhokama qilyapmiz, deyish uchun.
Urush kelib chiqishida asosiy sababchi G‘arb davlatlari bo‘lmadimi o‘zi? Masalan, Germaniya kansleri, Makron biz Rossiyaga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘rdik, deb o‘zlari aytgan. Pentagon vakillari ham 3-4 yil oldin Ukraina urushiga tayyorgarlik ko‘rganmiz, qurol-yarog‘ berganmiz, deydi.
Menimcha, bu harakat natijasiz bo‘ladi. Putin va Zelenskiy muzokara stoliga o‘tirmaydi. Yil oxirigacha Ukrainaning davlat boshqaruvi masalalari hal qilinadi, Rossiya esa o‘zining siyosiy pozitsiyalaridan kechmaydi.
— Putin shartlarida Ukraina Rossiya bosib olgan yerlardan qo‘shinlarini olib ketish kabi shartlar bor, ya’ni o‘z hududidan. Bunga fikringiz?
Xayrulla Umarov: — Populizm uchun yaxshi narsa bu. Aytganimdek, urushni yuzaga keltirgan asosan G‘arb. Bu yerlar bufer hudud, Heartland konsepsiyasida ham Ukraina va Polsha dunyo yuragi deyiladi. Ukraina bo‘linib, parchalanib ketadi. G‘arb Ukrainani NATOga a’zo qilmoqchi, Rossiya esa egallagan hududlaridan voz kechmaydi.
Siyosiy tahlilchi
Bufer hududlarda davlat boshqaruvi izdan chiqadi, yil oxirida Ukrainada ham shunday bo‘ladi deb o‘ylayman. Rossiya egallagan hududlarini tarkibiga qo‘shib, Ukrainaning bir qismi Polshaga o‘tib, Kiyev atrofidagi muayyan hududda Ukraina davlati qoladi degan ssenariylar ham bor siyosatshunoslarda.
Shuhrat Rasul: — Urush dinamikasiga qarasak, 2022 yil mart oyidagi birinchi muzokaralarda Putin xuddi shunday shartlarni qo‘ygandi. Bu shartlarni na Ukraina, na boshqa G‘arb davlatlari qabul qiladi. Rossiya buni bilardi. Rossiyaning maqsadi sammitdan oldin G‘arbga nisbatan Rossiyada hali kuch-qudrat bor, eskalatsiyani davom ettirishga tayyormiz, demoqchi. Karaganovning eskalatsiya nazariyasiga ko‘ra, eskalatsiyani tushirish uchun oldin uni yuqoriroq darajaga olib chiqish kerak. Rossiya shu mantiq bo‘yicha ketyapti. Shartlar takrorlanishiga qarasak, 2,5 yil davomida Rossiya maqsadlari o‘zgarmapti.
Peskov bu shartlar qabul qilinmasa, keyingilari bundan ham og‘ir bo‘ladi, dedi. Balki Rossiya keyingi shartlarda Dnepr daryosidan bu tomonini to‘liq berasiz, deyishi mumkin. Lekin xohish boshqa, real vaziyat boshqa. Amalda frontda vaziyat boshqa, Ukrainaga 6 oylik yordam kelmagan paytda Rossiyada imkon bor edi oldinlash uchun, Avdeyevkani egallash uchun harakat qildi va 30 mingta askar yo‘qotdi. Aytganimdek, Rossiya deeskalatsiya uchun eskalatsiyani kuchaytirish taktikasida turibdi, bu shartlardan keyin yaqin bir-ikki yilda urushning oxiri ko‘rinmaydi.
Kamoliddin Rabbimov: — Shveytsariya sammitida aniq masalalar muhokama qilindi. Jami 92 ta davlat ta 9 ta yirik tashkilot ishtirok etdi. Asosiy masala Ukraina hududiy yaxlitligi bo‘yicha pozitsiyani o‘zgartirmaslik; Ukrainadagi AESlar Ukraina nazoratida qolishi kerak. Rossiya ba’zi AESlar bor joylarni egallab olgan bo‘lsa ham ularni Ukrainaniki deb tan olish va xalqaro bosim qilish; Qora va Azov dengizida yuk tashuvchi kemalar erkinligini ta’minlash, ya’ni oziq-ovqat xavfsizligi; qiynoqlar va azob berishlarsiz bir asirlar almashinuvi; tashqi dunyoga chiqib ketgan ukrainaliklar vataniga qaytmoqchi bo‘lsa, hech qanday to‘sqinlik qilmaslik.
Urushda pozitsiyalar, g‘oyalar kurashi ham bo‘ladi. Shveytsariya sammitidan asosiy maqsad Ukraina tomonidagi davlatlarni bir pozitsiyaga jamlash edi. Keyingi bosqichda Rossiya taklif qilinishi orqali muzokaralar boshlanadi. Agar hozir sammitda Rossiya chaqirilganda u boshqalarning butun pozitsiyasi shakllanmasdan buni buzib yuborishi mumkin edi. Shunday bo‘lsa ham Rossiya BRIKSdagi davlatlar pozitsiyasiga oz bo‘lsa ham ta’sir qildi. Masalan, Saudiya va boshqa BRIKS davlatlari sammitning yakuniy hujjatiga imzo qo‘ymadi.
Sayfiddin Jo‘rayev: — Xalqaro maydonda urush bo‘lishi, manfaatlar uchun kurash bo‘lishi tabiiy hol. Insoniyat haligacha bundan qutulolgani yo‘q. Ukraina mojarosi boshlangandan beri bir qancha tinchlik kelishuvlari taklif qilindi turli platformalarda, buning davomi sifatida Zelenskiy o‘z variantini taklif qildi. Bu bo‘yicha 10 ta shart qo‘yilgan, bu shartlarga dunyo davlatlarining ko‘pi xayrixohlik bildirmagani uchun bir necha marta vaqti surildi.
Sammitda 10 ta masala kun tartibiga kiritilgandi, shundan 3 tasi qoldi, yuqorida Kamoliddin Rabbimov aytdi. Bu nimani ko‘rsatadi? Birinchidan, masalani hal qilishga qaratilgan taktikaning noto‘g‘ri qilingani. Diplomatik qoidaga ko‘ra, muzokara bo‘lishi uchun ikki tomon bo‘lishi kerak. Boshqa tomonlar esa vositachilik qiladi. Ikkinchi tomon qatnashmagandan keyin ijobiy bo‘lmasligi ma’lum edi, shu sabab Bayden ham, boshqa ba’zi katta davlat rahbarlari ham qatnashmadi. Iordaniya bilan Iroq ovozini qaytarib oldi.
Dunyo tarixiga qarasak, urushda tinchlik o‘rnatish uchun ustun kelayotgan tomon shartlari o‘tadi. Ikkinchi konferensiya tashkil qilinib, Rossiyani chaqiramiz deyilyapti, lekin Rossiyaning o‘zi tashkil qilishi ham mumkin. Lekin bu konfederatsiya natijasiz bo‘lgan bo‘lsa ham, urushni tugatish tomon bosilgan katta qadam bo‘ldi deb o‘ylayman. Chiqishlarda, ma’ruzalarda ko‘rindiki, endi muzokaralarda Rossiya tomoni qatnashishi kerak, degan tushuncha shakllanib boryapti. Shundan xulosa qilib, yaqin atrofda muzokaralar bo‘ladi.
Frontga kelsak, boshqacha ahvol u yerda. Strategiyalar boshqa, taktikalar boshqacha. AQSh o‘zi yordamni kechiktirdi, agar Tramp kelsa, yordam berish masalasi o‘zgaradi. Beriladigan 50 mlrd ham muzlatilgan mablag‘lar foizidan beriladi deyapti, bu ham qachon yetib keladi. Hali Rossiya bunga qarshi qanaqa ish ochishi mumkin, hali Rossiya moliyaviy qonun-qoidani buzgani yo‘q. Shuning uchun bu 50 mlrd dollar ham qaysidir ma’noda aldashga o‘xshaydi.
Shuhrat Rasul: — To‘g‘ri, kuchli tomonning shartlari amalga oshadi, bu gapga qo‘shilaman. Lekin kuchli kim, kuchsiz kim degan masala bor. Potensiallarni solishtirsak, Rossiyaga bugun hech kim harbiy yordam bermayapti, Shimoliy Koreyadan tashqari. Iqtisodiy potensialga qarsak, YeIda YaIM 25 trln dollarni tashkil qiladi, Rossiyada esa 1,8 trln dollar. AQShning potensialini qo‘shsak, yana ham oshadi kollektiv G‘arb potensiali. Rossiyada G‘arbni yengish uchun na moddiy, na harbiy, na g‘oyaviy qudrat yo‘q.
Nega Rossiya eskalatsiyani to‘xtatmayapti? Chunki Rossiya G‘arbdagi demokratiyalarda o‘zgarishlar bo‘lishini, Makron ketishi, Tramp saylanib qolishini biladi. Shu sabab urushni cho‘zib, kelajakda o‘zlariga ma’qul kuchlar kelishini kutyapti. Agar Germaniya, Fransiyadagi saylovlarda yevroskeptiklar g‘olib bo‘lishi Rossiya manfaatiga to‘g‘ri keladi. Kimdir Chemberlen kabi yon berishni taklif qilib, shu bosib olgan yerlarini olsin, deyishini kutyapti.
Sayfiddin Jo‘rayev: — Rahbarlar o‘zgargani bilan davlat strategiyasi qoladi baribir. Yevroskeptiklarning o‘sib borayotgani Yevropa xalqining charchaganini bildiradi. Shu narsani tushunish kerakki, yuqorida aytilgandek, bu bufer hudud, davlatlarning o‘z manfaati bor. Shu nuqtai nazardan Rossiya ham, Yevropa ham shunday hudud qidiradi va ikkalasi shu yerda to‘qnashgan.
TDShU qoshidagi Tahliliy tadqiqotlar markazi direktori
Real vaziyatga qaramaydigan bo‘lsak, qaysi tomon ustunligi bilan bo‘lsa ham urush tugatilishi kerak, xalq charchadi. Ishlab chiqarish davom etishi, rivojlanish davomli bo‘lishi kerak. Xalq shuni talab qilyapti.
Xayrulla Umarov: — Ukraina 1991 yil chegaraga qaytish pozitsiyasida, Rossiya esa bosib olingan yerlarni saqlab qolish pozitsiyasida, bu urush tugamasligini bildiradi. Rossiyani qo‘llashmayapti, degan fikr bo‘ldi, bunday emas, qo‘llovchilar bor, ayniqsa, dron va yangi texnologiyalar bo‘yicha.
Ikki tomondan biri sinmaguncha urush to‘xtamaydi. Sinish siyosiy bo‘lishi mumkin: Zelenskiy yil oxirida hukumatdan ketib yangi hukumat kelishi. Umuman, xalqaro munosabatlarda kuch asosiy rol o‘ynaydi, shu sabab bu urush davom etadi.
AES masalasi. Rossiya ham, Ukraina ham AES portlashidan, texnogen holatdan manfaatdor emas. Lekin Pentagondagi ayrim general fikricha, Rossiya bitta atom bombasi tashlasin, o‘sha zararli hududga o‘zlari kirib boraveradi, degan qarashlar bor.
Oziq-ovqat masalasi. Turkiyadagi sammitda ham Ukrainadan don mahsulotini olib chiqib ketish masalasi ko‘rilgandi. YeI bu g‘alla Afrikadagi och qolayotganlarga chiqadi dedi, lekin 3 foizi Afrikaga ketdi, qolgani YeIga. Siyosat doim manfaatlar kurashi.
Rossiya Pyotr I davridan beri Qora dengiz nazorati uchun kurashib keladi. Azov dengizi esa Pyotr I qarashlari bilan Rossiyaning ichki dengizi bo‘lishi kerak degan konsepsiya bor. Putinda ham shu narsa bor. Shu sabab Rossiya Azov dengizidan voz kechmaydi.
Turkiyada AQSh, Britaniya va Turkiya Rossiya qo‘shinlarini Bosfor va Dardanell bo‘g‘ozidan chiqarmaslik bo‘yicha shartnoma imzolangan. Rossiya Svestopol va Odessa portlarida ham nazorat o‘rnatish masalasini qo‘ygan.
AQShdagi saylovlar ham urush taqdiri uchun muhim. Respublikachilar vakili kelsa, Ukraina yordam berish masalasida ular yordamni cheklaydi, bu borada ularning qarashi o‘zgarmaydi. Kongressda ham Ukrainaga berilgan yordam so‘roq ostiga olinyapti, chunki berilgan qurol-yarog‘lar Afrika, Yaqin Sharqdan ham chiqib kelyapti.
— Kuch faktori nuqtai nazaridan Ukrainaning bosib olingan 4 ta hududi masalasiga qanday qaraysiz?
Xayrulla Umarov: — Ikki tomon pozitsiyasi aniq bu yerlar bo‘yicha, endi kuch qaysi tomonda bo‘lsa o‘sha tomon aytgani bo‘ladi, Ukraina Rossiyani yengishi qiyin masala. Bu yerda manfaatlar almashinuvi bor: “sen menga uni berasan, men senga buni”.
Kamoliddin Rabbimov: — Ukraina hududiy yaxlitligi bo‘yicha MO davlatlari pozitsiyasi aniq. Ukraina bu hududlarni yo‘qotib urushdan chiqsa, bu possovet hududi davlatlari, avvalambor MO, birinchi o‘rinda Qozog‘iston uchun tarixiy zarba bo‘ladi, ya’ni Rossiyaning imperiyachilik kayfiyatini yuqori darajaga olib chiqadi.
Siyosiy tahlilchi
O‘zbekiston hududiy yaxlitligi, boshqa qadriyatlarni shubha ostiga olgan shaxslar O‘zbekiston hududiga kiritilmaydi, degan qonun loyihasi taklif qilindi. Buning asosiy maqsadlaridan biri Rossiyadagi imperiyachilarga signal berish.
Milliy davlatchilik tafakkuri — muhim tafakkur. Ukraina Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi davlat, ya’ni possovet hududida aholi bo‘yicha O‘zbekiston uchinchi o‘rindagi davlat edi urush boshlanguncha, Ukraina ikkinchi o‘rinda edi. Agar Ukraina o‘z hududini yo‘qotsa, possovet hududida chegaralarni qayta ko‘rish o‘yini boshlanganini bildiradi. Putin yaqinda kelib ketganda biz SSSRni tiklash niyatimiz yo‘q, O‘zbekistonga o‘xshagan musulmonlarni boqish niyatimiz yo‘q degan islomofobik fikrlarini aytdi, keyin sal yumshatdi. O‘zi imperiyachilar doim shunday gapiradi.
Ammo bizning jamiyatda so‘nggi ikki asirda bizni bosib olgan, mustamlaka qilgan davlatni oqlash, manfaatlarini himoya qilish milliy manfaatlarimizdan ustun ekani hayratlanarli. Stokgolm sindromi bu.
Shuhrat Rasul: — Agar urush Rossiya foydasiga hal bo‘lib, 4 ta viloyatni olsa, keyingi navbatda Qozog‘iston shimolini olgisi kelib qoladi. Rossiyaning temiryo‘l tarmog‘i 120 km qismi Qozog‘istondan o‘tadi, shuni va o‘sha yerdagi shaharlarda yashovchi ruslarni bahona qiladi. Turli provokatsiyalar qiladi, Rossiya bu bo‘yicha usta bo‘lib ketgan. O‘sha hududlarda nizo qo‘zg‘ab, birorta respublika e’lon qilinishi mumkin. Qozog‘iston bilan strategik ittifoqchilik kelishuvimizga ko‘ra, O‘zbekiston ham bu konfliktga tortilishi ehtimoli bor. Putinning bunaqa SSSR tiklash niyatimiz yo‘q degan gaplariga uchmaslik kerak, Ukraina borasida bu gapni ko‘p aytgan. Urush boshlanishidan bir hafta oldin ham bunday bo‘lmaydi, degandi.
O‘zbekiston kelajakdagi har qanday strategik xavflarning oldini oladigan darajada siyosat olib borishi kerak.
Xayrulla Umarov: — Qanday mexanizm bo‘lishi kerak buning uchun?
Shuhrat Rasul: — Buning uchun birinchidan, hozirgi ko‘p vektorli siyosatimizdan voz kechmasligimiz kerak, shu O‘zbekiston uchun kafolat bo‘ladi. Ikkinchidan esa Rossiyaning madaniy, humanitar ta’sirini kamaytirishimiz kerak. Ular kuchli ta’sir o‘tkazyapti va balans buzilib ketyapti.
Kamoliddin Rabbimov: — Hozirgi suhbatimiz pozitsiya yoki mexanizm ishlab chiqish uchun emas. Biz davlatga pozitsiya ishlab chiqib beramiz, demadik. Ukrainaning hududiy yaxlitligi Markaziy Osiyo davlatlarining hududiy yaxlitligiga teng degan gapni aytyapmiz.
Xayrulla Umarov: — Ukrainadan keyin Qozog‘istonni, O‘zbekistonni bosib oladi degan gap G‘arbning propagandasi. Har bir davlatning siyosiy oykumenasi bor, bu har qanday mafkuraning negizini tashkil etadi, bu narsa AQShda ham, Fransiyada ham bor.
Rossiya G‘arbga qarshi urush olib boryapti, iqtisodi parokanda. Unga Qarag‘andani olish kerakmi? Qozog‘iston hududida Rossiyaning qancha bazalari bor, unga hozir yana muammo kerakmi?
— Ammo Rossiyaning o‘zidan chiqyapti bunday bosib olish haqidagi gaplar, G‘arb propagandasi emas. Bunga nima deysiz?
Xayrulla Umarov: — Buning uchun oykumena konsepsiyasini tushunish kerak bo‘ladi.
Shuhrat Rasul: — Qozog‘istonda qandaydir boshboshdoqlik boshlanib qolsa, Rossiya kiradi va u yerda o‘zining qo‘g‘irchoq hukumatini o‘rnatadi. Qo‘g‘irchoq hukumat esa ertaga bizga Qozog‘iston davlati kerakmas, deb Rossiyaga qo‘shiladi. Shunda biz to‘g‘ridan to‘g‘ri Rossiya imperiyasi bilan chegaradosh bo‘lib qolamiz. Ya’ni har qanday variantlar bo‘lishi mumkin degan ma’noda gapiryapman buni.
Xayrulla Umarov: — Imkoniyatlar masalasi bor. Ya’ni Rossiyaning imkoniyati yetadimi, degan masala.
Kamoliddin Rabbimov: — Rossiya ta’sir qilib bo‘lmaydigan davlat ekanini bir necha marta ko‘rsatdi.
Shuhrat Rasul: — Ko‘pchilik ko‘rayotgan auditoriyada vahima solmaslik kerak. Qozog‘istonni bosib oladi, keyin bizga keladi, deyish vahima.
Iqtisodiy tahlilchi
Kamoliddin Rabbimov: — Rossiya propagandasiga e’tibor berish kerak. Qancha deputatlar, senatorlar, hukumatga yaqin odamlar faqat Qozog‘iston haqida emas, O‘zbekiston haqida ham gapiryapti. Qanday qilib bu narsaga ko‘z yumish mumkin? Oykumena-poykumena deb vaziyatni yumshatish kerakmas. Keyingi ikki asrda bizni bosib olgan davlatga nisbatan bunday deyish ketmaydi.
Xayrulla Umarov: — Oykumena doktrinasida muayyan hudud ustidan nazorat bo‘ladi. Biz hozir shu mafkura ishlab chiqadigan paytimizda O‘zbekiston oykumenasi qayerda degan savolga javob topishimiz kerak. Balki Rossiya yerlari O‘zbekistonga tegishlidir, Moskva xonlari o‘zbek bo‘lgan tarixda.
G‘arb propagandasining maqsadi MO va Rossiyani urishtirib qo‘yish. Nega AQShda aytilgan fikrlar bizga yetib kelmaydi-yu, Rossiyaniki yetib keladi. Bu ham AQSh propagandasining bir jihati.
Rossiyada gapirilyapti ekan deb biz qurol ko‘tarib Rossiyaga qarshi chiqishimiz kerakmi Ukrainaga o‘xshab?
Kamoliddin Rabbimov: — Masalani juda primitivlashtiryapsiz.
Xayrulla Umarov: — Rossiyaga qarshi urush e’lon qilishni taklif etyapsizlarmi?
Shuhrat Rasul: — Rossiyaga qarshi qurol ko‘tarish haqida gapirilgani yo‘q. Biz ko‘p vektorli siyosatni davom ettirish kerak, deyapmiz.
Sayfiddin Jo‘rayev: — Ko‘p vektorlilik tashqi siyosatda bo‘ladi, oykumena o‘rtasida farq bor bu bilan. Bizda hozir katta bosim bor, to‘g‘ri. Lekin O‘zbekiston o‘z yo‘lidan qaytgani yo‘q, qaytmaydi ham.
Kamoliddin Rabbimov: — Biz ham ayni shu haqida, o‘z yo‘lidan qaytmaslik haqida gapiryapmiz.
Sayfiddin Jo‘rayev: — Siz aytgan narsalar odamlarda vahima uyg‘otadi.
Kamoliddin Rabbimov: — Odamlarda axborot erkinligi bo‘lishi va vaziyatga xolis, erkin ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Xayrulla Umarov: — Xavf kelyapti deyaverish xalqda dushman degan fikrni uyg‘otadi, Ukrainada ham shunday bo‘lgan, Rossiya bosib oladi degan gaplar bo‘laveradi.
Shuhrat Rasul: — Aytilganidek, bosib oldi-ku, mana.
Xayrulla Umarov: — Turkiyada bir tanishim aytadiki, yoshi katta avlod neytral, yoshlar esa Rossiyani dushman deb biladi. Ko‘p vektorli bo‘lsin, mayli, lekin biz axborot mafkuraviy siyosatini to‘g‘ri olib borishimiz kerak. Bizga har tarafdan oykumena kelyapti, Eron Samarqand, Buxoro bizniki deydi, Hindistondan shunday gap bo‘ladi.
Kamoliddin Rabbimov: — MO Rossiya axborot hududida o‘tiribdi, monopol bo‘lib olgan. Bizda hech kim BBC, CNN kabi kanallarni kuzatmaydi, Rossiya kanallarini kuzatadi. Davlat rahbarimizning o‘zi bizda axborot mustaqilligi yo‘q deb aytdi, milliy kontent yaratish masalasi ko‘tarildi.
Xayrulla Umarov: — Milliy kontent va axborot mafkuraviy xavfsizlik boshqa-boshqa narsa.
Kamoliddin Rabbimov: — Yo‘q, aynan bitta narsa bular.
Shuhrat Rasul: — Bu yerda Xayrulla Umarov fikrlarini geografik determinizm tomonidan tushuntirishga harakat qilyapti. Shu bo‘yicha alohida ko‘rsatuv qilinsa, unda gaplashsak bo‘ladi.
Sayfiddin Jo‘rayev: — Biz barcha davlatlar bilan o‘z manfaatlarimiz nuqtai nazaridan aloqa qilishimiz kerak. O‘sha davlatlardan kelayotgan axborot hujumlariga nisbatan milliy immunitetimiz tiklanyapti va buni kuchaytirish kerak.
Mintaqaviy davlatlar bilan hamkorlik, hamjihatlikni yo‘qotmasligimiz kerak.
Kamoliddin Rabbimov: — Doim bitta pozitsiyani aytaman: Rossiyadan uzilmaslik va Rossiyaga yutilmaslik. Rossiya bilan to‘qnashishi, u bilan dushman bo‘lish kerak, deyotgani yo‘q hech kim. Biz Rossiya ta’bir qilib bo‘lmaydigan xavfli davlat deyapmiz, Ukraina urushi masalasidan kelib chiqib. Ukraina hududiy yaxlitligi biz uchun katta qadriyat, davlatimiz, tashqi ishlar vazirligimiz bir necha marta Ukraina hududiy yaxlitligini e’tirof etib bayonot berdi. Karimov davrida ham shunday pozitsiyada bo‘lganmiz. Qrim anneksiyasidan keyin possovet hududida faqat O‘zbekiston bu masalada o‘z e’tirozini bildirgan Rossiyaga.
Shuhrat Rasul: — Rasmiy O‘zbekiston hukumati biror marta Ukraina hududiy yaxlitligini shubha ostiga olgani yo‘q. Davlatimizning pozitsiyasi shunday.
Xayrulla Umarov: — Yaxshimi-yomonmi, Rossiya yon qo‘shnimiz, migrantlar boradi. YeI davlatlari ham migrantlarni chaqiryapti, lekin til bilish kerak, rus tilini biladiganlar esa ko‘proq bizda. Rossiyadan xavf bor deyaverish mumkin, lekin Rossiya dushman degan xulosa chiqib qoladi. Hushyorlikka chorlash deyish mumkin, lekin bu hushyorlik yomonlikka ham olib kelishi mumkin.
Kamoliddin Rabbimov: — O‘ta primitivlashtirish bo‘lyapti, ekspertlar darajasidagi gap emas bu.
— Rossiya va Ukraina tomoni kelisha olmayotgan shartlar qaysilar va urush taqdiri qanday bo‘ladi endi?
Sayfiddin Jo‘rayev: — Ukraina hududiy yaxlitlik haqida gapiryapti, Rossiya esa bunga ko‘nmayapti. Bu hududlarda rusiyzabon aholi yashaydi ko‘p, referendum o‘tkazgan. Shu sababli Rossiya bunga ko‘nmasa kerak.
Zaporojye AES bo‘yicha ham gap ketyapti. Xavfsizlikni ta’minlash uchun birgalikda qilish mumkin, biroq u yerda ukrainaliklar ishlayapti. Lekin yadro xavfsizligi nuqtai nazaridan nazorat qilib turish kerak, hozircha Rossiyaning qo‘lidan keladi bu, keyinroq kelishuv bo‘lishi mumkin.
Ukraina Rossiya o‘g‘irlab ketgan bolalarni qaytarib bersin, deyapti. Lekin bu bo‘yicha xalqaro tashkilotlar bilan ish ketyapti. Bu masalaning ham kun tartibiga qo‘yilishi 10 tadan ajratib olinib, suhbat boshida aytganimdek, nimadir qildik deb ko‘rsatish uchun bo‘lyapti deb o‘ylayman. Zaporojye AES ishlab turibdi, bolalar almashinuvi ketyapti. Hozir urushni to‘xtatish bo‘yicha ish bo‘lishi kerak.
Urushga kirgan ikki tomon kelishishi kerak bunday holatda, boshqalar vositachilik qiladi faqat. Shveytsariya sammiti deyilgandi, keyin konferensiya darajasiga tushdi. Kelishuvlar ahamiyati ham past, axborot maydoniga qarasak.
Xayrulla Umarov: — Ikki tomon ham urushni to‘xtatishni anglab yetishi kerak. Rossiya o‘z pozitsiyasidan voz kechmaydi. NATO Rossiyaning Qora dengiz flotini sindirmoqchi, urushning kelib chiqish sababi shunda, Ukrainadan foydalandi shu maqsadda. Yuqorida aytganimdek, Pentagonda Qrimga yadro zarbasi berib chiqib ketish konsepsiyasi bor, shunday bo‘lsa, Qora dengiz hududi ekologik buziladi.
Shuhrat Rasul: — Sammitning real natijasi bo‘lmadi umuman. Bu yilga boshqa sammitlar ham shunday natijasiz bo‘ladi. Chunki tomonlar pozitsiyasi bir-biriga juda qarshi. Rossiya 4 ta hududni talab qilyapti, Ukraina 1991 yilgi chegaralarga qaytmoqchi, Rossiya o‘sha chegaralardan chiqib ketsin, shundan keyin muzokara bo‘ladi, deyapti. Ukraina kompensatsiya ham so‘rayapti yetkazilgan zarar uchun. Ikki tomon pozitsiyalari yaqinlashmas ekan, hech qanaqa o‘zgarish bo‘lmaydi.
Ikkinchi variant bo‘lishi mumkin kelajakda. Birinchisi, G‘arb bosimni kuchaytiradi. Italiya bosh vaziri Ukraina g‘alabasini ta’minlashimiz kerak dedi G7 sammitida. Shu ma’noda G‘arb tomonining ham eskalatsiyasi kuchayyapti, ya’ni Rossiya eskalatsiyasiga eskalatsiya bilan javob beryapti. Aytganimizdek, Rossiya mantig‘i bo‘yicha deeskalatsiya uchun eskalatsiyani kuchaytirish kerak. Lekin G‘arb Rossiya eskalatsiyasiga yon bermay, ikki karra javob beryapti har safar. Shu tendensiya bo‘lar ekan, urush yakuni haqida gapirish qiyin. Katta ehtimol bilan keyingi yil oxirida nimadir deyish mumkin bo‘ladi.
Ikkinchi variant — urushni muzlatish. SSSRning bunaqa muzlatish bo‘yicha tajribasi katta bo‘lgan, shu ma’noda Rossiyada ham tajriba bor bu bo‘yicha. Agar urush muzlatilsa, bosib olingan yerlar defakto Rossiya qaramog‘ida bo‘ladi va G‘arbga tazyiq o‘tkazish uchun mexanizm bo‘lib qolishi mumkin.
Kamoliddin Rabbimov: — Ko‘pchilikda Tramp hokimiyatga kelsa, urush taqdiri keskin o‘zgaradi, degan fikr bor, bunga qo‘shilmayman. Chunki Trampni ta’bir qilib bo‘lmaydi, ikkinchi tomondan esa uning atrofidagilar Trampga ta’sir qilsa, u kuchliroq eskalatsiya amalga oshirishi ham mumkin. Ukrainaga yordam ko‘payishi ehtimoli ham yo‘q emas.
NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.
