Qurg‘oqchilikka barham berish mumkin - buning uchun qanday choralar ko‘rish kerak?

Sir emas, bugun insoniyat kelajagi xavf ostida qolgan: olimlar dunyo hamjamiyatini Yer kurrasi havo haroratining yildan yilga oshib borishi yillar o‘tib, ulkan talofatlarga olib kelishidan ogohlantirishmoqda. Ammo afsuski, olimlarning bu ogohlantirishlariga yetarlicha e'tibor qaratilayotgani yo‘q. Shu tariqa, katta ilmga ega insonlarning aytmoqchi bo‘lgan arz-dodlari qog‘ozlarda, qayd etilgan minbarlarda qolib ketmoqda. Vaqt esa o‘tib bormoqda. Oqibatda vaziyat yanada keskinlashib, yildan yilga Yer yuzidagi yog‘ingarchiliklar miqdori kamayib, qurg‘oqchilik avj olmoqda. Ajablanarlisi, suv tanqisligi iqtisodiyotning barcha sohalariga salbiy ta'sir o‘tkazib, sayyoramizning deyarli barcha hududlarini qamrab olyapti. Qurg‘oqchilik shu yo‘sinda takrorlanaversa, yaqin 30-40 yil ichida Markaziy Osiyo mintaqasida suv tanqisligi shu darajaga borib yetadiki, suv eng qimmatbaho tovarga aylanishi gumondan xoli emas (NASA tadqiqotlari ham mudhish kelajak oqibatlarini tasdiqlaydi).

Qurg‘oqchilik qanday vujudga keladi?

Mavjud holat Markaziy Osiyo respublikalarida, jumladan, O‘zbekistonda ham o‘z aksini topayotganiga guvohmiz. Zero, hududda yashovchi aholi soni oshib borgani hamda sanoatning rivojlangani bois iste'mol qilinadigan hamda qishloq xo‘jaligi ekinlariga sarflanadigan suv miqdori ko‘payib, Orol dengizining qurishi kabi muammolarning vujudga kelganiga ancha yil bo‘lgan. Nima bo‘lganda ham, qurg‘oqchilikning asl kelib chiqish sabablarini bilmasdan turib, bunga nisbatan biror chora ko‘rish o‘z samarasini berishi qiyin.

Mutaxassislarning ta'kidlashicha, qurg‘oqchilikning vujudga kelishi, ya'ni yomg‘irlar haddan tashqari kam yog‘ishining asosiy sabablaridan bir yerning ustki qatlami haroratining oshishi hamda havo tarkibida karbonat angidrid va boshqa gazlarning nisbiy jihatdan ko‘payganidadir. Fanda ma'lumki, karbonat angidrid gazi havodan 1,5 barobar og‘irdir. Bu og‘irlik havoning hajmiy zichligini ma'lum darajada oshiradi. Zichlangan havo siyrak havoga nisbatan quyosh nurlari ostida tezroq qiziydi va atmosferaning entropik holati o‘zgarishi tufayli havodagi bosim ham o‘zgarib, uning kengayishiga olib keladi. Oqibatda osmondagi bulutlar ma'lum darajada balandroqqa ko‘tariladi. Bu holatda osmonda bulut bo‘lsa-da, yog‘ingarchilik bo‘lmaydi. Yog‘ingarchilik bo‘lishi uchun havo tarkibidagi efir yog‘lari, shuningdek, gazlarni oksidlovchi ozon gazi (O3) hamda karbonat angidrid gazi (SO2) ni yutadigan vosita bo‘lishi kerak. Bu vosita quyosh nurini o‘zida yutuvchi daraxtzorlar va suv havzalaridir.

Daraxtlar - qutqaruvchi

Maktab davridan daraxtlar karbonat angidrid gazini yutib, o‘zidan kislorod chiqarishini bilamiz. Ammo, nadomatlar bo‘lsinki, hozirgi kunda butun dunyoda yashil hududlar soni ko‘payish o‘rniga qisqarib bormoqda. O‘tgan asrning 60-yillaridagi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daraxtlar hozirgi kun bilan taqqoslab ko‘rilganida, aholining o‘sishiga nisbatan bir necha barobar kamayib ketgan. Shu tariqa, ko‘p joylarda havo haroratining pasayishini ta'minlovchi unsurlar yo‘qolib, ushbu gazning ko‘payishiga sabab bo‘luvchi muhit vujudga keldi.

Sir emas, karbonat angidrid, birinchi navbatda, moddalarning yonishi natijasida ajralib chiqadi. Masalan, metan gazi yonishi oqibatida SO2 va suv hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, barcha jonzotlar, jumladan, odam ham nafas olganida kislorod yutib, karbonat angidrid chiqaradi. Bu holatda yonilg‘i sarfi, shuningdek, aholi sonining ko‘payib borishi esa keyingi vaqtda Yer kurrasida atmosfera muvozanatining buzilishi, havo haroratining keskin oshishi hamda qurg‘oqchilikning vujudga kelishini keltirib chiqarmoqda.

Qurg‘oqchilikka sabab bo‘luvchi yana bir omil bu shamoldir. Zero, shamol tuproq tarkibidagi namlikni nasosga o‘xshab so‘rib oladigan tabiiy unsurdir. E'tiborli tomoni shundaki, yog‘ingarchilik yetarlicha yog‘ib turganida (!) ham shamol kechayu-kunduz esib tursa, havoning namligi yuqori bo‘lgan joylarda shamol yerning har bir gektaridan o‘rtacha 60-150 tonna suv, ya'ni namlikni uchirib ketar ekan. Bizning mintaqa, ya'ni havo namligi past bo‘lgan joylarda bu ko‘rsatkich 150-300 tonnani tashkil qiladi.

Endi yog‘ingarchilik bo‘lmagan paytdagi holatni tasavvur qiling... Agar o‘sha joyda daraxtlar bo‘lsa, vaziyat bir muncha yumshashi mumkin. Binobarin, yashil o‘simliklar yerning ustki qatlamidagi namlikning bir qismini saqlab qoladi. O‘z navbatida, o‘rmonlar va suv havzalari bor joyda yog‘in-sochinli kunlar tez-tez qayd etilib, havo harorati ham nisbatan past bo‘ladi.

Qurg‘oqchilikka qanday barham bersa bo‘ladi?

Keling, endi qurg‘oqchilikka barham berish usullariga to‘xtalib o‘tamiz. Buning eng yaxshi usuli yog‘ingarchilikdan hosil bo‘lgan suvni behudaga oqizmasdan joylarda kichik suv havzalarini barpo qilish, mazkur suv havzalari atrofiga har xil daraxtlarni, iloji boricha ninabargli daraxtlarni ekish zarur. Chunki ninabargli daraxtlar nafaqat kislorod, balki azon gazini ishlab chiqarish xususiyatiga ham ega. Ma'lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda yillik yog‘ingarchilik miqdori o‘rtacha 200-300 mm (20-30 santimetr)ni tashkil etadi. Hisob-kitob qilish uchun ushbu ko‘rsatkichni 20 sm qilib olaylik. Bu holatda 1 gektar maydondagi yomg‘ir (qor) suvi 100x100x0,2=2000 kub metr tashkil etadi. 2000 kub metr suv 60 tonna sig‘imga ega 33ta vagon degani. Ana shu suv tomchilab sug‘orish uchun sarflansa, qancha maydonni sug‘orish mumkin? Ushbu savolga javob topish uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga oshiramiz: –  1 gektar yerga 2000 litr/soat sarflanadi; –  sug‘orish jarayoni 5 soat davom etsa, jami 10 000 litr (10 kub metr) suv sarflanadi; –  sug‘orish har 6 kunda amalga oshirilsa bir oyda 60 kub metr suv sarflanadi; –  6 oyda sarflanadigan suv 360 kub metrni tashkil etadi. Bu esa 60 tonnalik 6 vagon suv degani.

Xulosa qiladigan bo‘lsak, yo‘qotishlarni hisobga olganda 1 gektar maydonda yig‘ilgan suv bir yilda 5 gektarni sug‘orishi mumkin ekan. Namlikni saqlovchi mulchalangan (somon, xazon, qor yordamida «yopib qo‘yilgan») yerlarni 15 kunda bir marta sug‘orsa ham bo‘ladi. Bu holatda sug‘oriladigan hudud maydoni ikki barobarga ortadi.

«Permakultura» usuli

Shu o‘rinda qurg‘oqchilikka qarshi kurashishning mamlakatimizda hali ommalashmagan permakultura deb ataluvchi usuliga to‘xtalib o‘tmoqchiman. «Permakultura» inglizcha «permanent agriculture» so‘z birikmasidan olingan bo‘lib, o‘zbekchaga tarjima qilinganda «davomiy (doimiy) qishloq xo‘jaligi» ma'nosini anglatadi. Boshqacha aytganda, permakultura bu ma'lum bir joyda yovvoyi tabiat sharoitini yaratish deganidir. Aynan ana shu uslub yordamida Avstraliya, Braziliya hamda afrikalik mutaxassislar yillik yog‘ingarchilik miqdori bor-yo‘g‘i 10 sm bo‘lgan joylarni obod qilib, bog‘-u bo‘ston maskanlarga aylantirishmoqda.

Permakultura uslubini qo‘llash shartlari quyidagicha: yovvoyi tabiat joriy qilingan joylarda irmoq suvlarini yig‘adigan, shu tariqa namlikni saqlaydigan kichik hovuzchalar barpo etiladi. Eng muhimi permakultura sharoitida yer shudgor qilinmaydi, tuproqqa kimyoviy o‘g‘itlar yordamida ishlov berilmaydi. Daraxtlardan tushgan barglar va shox-shabbalar shu yerning o‘zida mulchalashtirilib, chirindiga aylantiriladi. Natijada, ana shu joyda yerning ustki qatlamini shamoldan asraydigan, namlikni o‘zida saqlovchi gumusli hosildor tuproq qatlami hosil bo‘ladi, yon-atrofdagi quduqlar suvi ko‘tarilib, qurg‘oqchilikka barham beriladi. Havo harorati bir muncha pasayib, atrof-muhit tozalanadi, yog‘in-sochinli kunlar ko‘payadi.

Tan olish joiz: mamlakatimizda aynan qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yerlarning katta qismi sho‘rlanish darajasi yuqori bo‘lib bormoqda. Tabiiyki, bunday tuproqda meva-sabzavot uyoqda tursin, oddiy o‘t-o‘lanlar ham o‘smay qo‘yadi. Shu bois, dehqonu fermerlar yer sho‘rini yuvishga majbur bo‘lib kelmoqda. Mintaqalarda ana shu jarayonlarning yillar davomida amalga oshirilishi natijasida yer qa'ri suvga to‘lib ketdi. Mutaxassislar sho‘rxok yerlarda hosildorlikni oshirish uchun yer qa'ridagi suvlarni yuqoriga chiqarib, o‘sha hududda botqoqliklarni tashkil qilib, suvning sho‘rlik darajasini pasaytirishni taklif qilishmoqda. Natijada bu suvlarni qayta sug‘orish ishlarida foydalanish mumkin.

Ma'lumki, tuzlar parchalovchi, yemiruvchi va biriktiruvchi xususiyatlarga ega. Shu bois, botqoqliklardagi suv biokimyoviy jarayonlar natijasida chuchuklashadi. Aynan ana shu usulda sho‘rxok yerlarda yovvoyi tabiatni joriy etgan holda yuqori samaraga erishsa bo‘ladi.

Xulosa...

Ochig‘ini aytganda, yuqorida aytilgan fikr-mulohazalarni hayotga tatbiq etish, qolaversa, aholini ular obodonlashtirgan yerlar olib qo‘yilmasligiga ishontirish oson ish emas. Shu sababli mazkur loyihani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun aholiga ular qurbi yetadigan miqdordagi yer maydoni ijara shartnomasi asosida qonuniy ravishda berilsa (kadastr hujjatlari rasmiylashtirilib qo‘yilsa), maydonga ekilgan daraxtlar esa daxlsiz xususiy mulk sifatida qonunan kafolatlansa, ayrim mansabini suiiste'mol qiluvchi mansabdor shaxslar tomonidan og‘zaki ko‘rsatmalar bilan mulklarni noqonuniy yo‘llar bilan olib qo‘yish to‘xtatilsa, ishonsa bo‘ladiki, mahalliy aholi tashabbusni o‘z qo‘llariga oladi va amalga oshiradi. Alal-oqibat foydalanilmay yotgan qir-adirlaru cho‘lga aylanayotgan dala-dashtlar o‘rnida o‘rmon hududlari paydo bo‘lib, bu yerlarda qishloq xo‘jaligi ekinlari va chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish imkoni tug‘ilardi. Asosiysi, odamlarning tabiatga bo‘lgan munosabatlari tubdan o‘zgarardi.

Yana bir muhim jihat: qurg‘oqchilikka qarshi kurashning yuqorida qayd etilgan usullari haqidagi ma'lumotlarni ommaviy axborot vositalari orqali mukammal tushuntirish, jumladan televideniye orqali aholiga taqdim etish zarur. Darvoqe, ushbu loyihalarni amalga oshirish uchun imkoniyatlar eshigi ochilganida har xil jamg‘armalarni tuzishga bo‘lgan urinishlarga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Chunki, XX asrning 80-yillarida Orol dengizini qutqarish uchun ko‘plab fondlar tashkil etildi. Ammo ana shu jamg‘armalar tomonidan qanchadan-qancha mablag‘ sarflangan bo‘lsa-da, aslida o‘tgan davrda bugunga kelib deyarli qurib bitgan ko‘lga hech kim bir chelak suv quymadi... Shunday ekan, qurg‘oqchilikka barham berish mintaqada davlatlarning rivojlanish strategiyalarining muhim jihatlaridan biri bo‘lib qolsa, yuzaga kelgan muammolarni hamjihatlikda hal qilish rejalari ishlab chiqilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Kelajak muammosini hal etishga qaratilgan yuqorida qayd etilgan taklif va mulohazalar va O‘zbekiston hukumati va xalqini befarq qoldirmaydi, deb o‘ylayman.

Abdumurod Xudoyberdiyev