“Faqat internetga emas, O‘zbekiston taraqqiyotiga qo‘yilgan to‘siq”. IT-tadbirkorlar – tarmoqlar bloklanishi haqida

O‘zbekistonda iyul oyidan buyon Twitter va yana 4ta internet platforma bloklangan holda qolmoqda. 3 noyabr kuni Telegram va boshqa eng ommabop tarmoqlar ham bloklandi, biroq prezident aralashuvi bilan qisqa vaqtda taqiq yechildi.

Mazkur bloklash operatsiyalari qonun doirasida ro‘y bermoqda. Tegishli qonun moddasini bekor qilish masalasi kun tartibida emas.

Tarmoqlar cheklanishi ayni soatlarda ham davom etmoqda va qonun amalda ekan, cheklov doirasi yana kengayishi mumkin. Kun.uz bu borada IT sohasi vakillarining fikrlari bilan qiziqdi.

“Ijtimoiy tarmoqlar bloklanishi kichik biznesni asosiy quvvat manbayidan mahrum qiladi”

“Najot ta’lim” o‘quv markazi asoschisi Temurbek Adhamovga ko‘ra, ijtimoiy tarmoqlar bloklansa, kichik biznesning reklama berish imkoniyatlari favqulodda kamayib ketadi. Aholining shaxsiy ma'lumotlari xavfsizligini ta'minlash maqsadida chiqarilgan bu qonun VPN'lar tufayli teskarisiga ishlashi mumkin.

“Ayni vaqtda kichik va o‘rta biznesning mijozlarni jalb qilish quvvati ijtimoiy tarmoqlarga bog‘langan. Agar ijtimoiy tarmoqlar bloklansa, biznes asosiy quvvatidan ayriladi. Bizda reklama berish uchun ijtimoiy tarmoqlarning muqobili bo‘lgan televideniye va gazetalar bo‘lishi mumkin. Lekin, televideniye juda qimmat, oddiy tadbirkorlar uni ko‘tara olmaydi. Gazetalarda reklama berishning esa samaradorligi juda past. Ijtimoiy tarmoqlarning foydalanuvchilarni tavsiya qilish algoritmi ham tadbirkorlarga juda mos keladi.

Bu tarmoqlar bloklansa, kichik va o‘rta biznes tadbirkorlari o‘z mahsuloti borligini reklama qilolmaydi, natijada ishlab chiqarishni kamaytiradi, xizmat ko‘rsatishda esa mijozlar kamayib ketadi. Bu esa o‘z-o‘zidan ish o‘rni va soliqlar kamayadi, degani. Masalan, shaxsan o‘zim yuritayotgan o‘quv markazidagi mijozlarning 70 foizi ijtimoiy tarmoqlar orqali keladi, bu juda arzon reklama.

Yana bir narsa, tarmoqlar bloklangach, ko‘pchilik VPN orqali ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishni boshlaydi. Aksar foydalanuvchilar, litsenziyasiz va bepul VPN'lardan foydalanadi. Bu esa sizning ma'lumotlaringiz uchinchi shaxslar tomonidan ham ko‘riladi degani. Endi tasavvur qiling, davlat organlarida yoki bankda ishlaydigan shaxs VPN orqali ijtimoiy tarmoqlarga kiryapti…

Aholining shaxsiy ma'lumotlari xavfsizligini ta'minlash maqsadida chiqarilgan bu qonun VPN'lar tufayli o‘ylagan narsamizni teskarisiga olib boradi”, – deydi Temurbek Adhamov.

“Bu qonun – IT'ni tushunmaydigan odamlarning johilligi natijasi”

“Top-contact” va “Bookcafe” biznes loyihalari asoschisi Lazizbek Adhamovning aytishicha, shaxsga doir ma'lumotlar to‘g‘risidagi qonun IT'ni tushunmaydigan odamlar tomonidan boshqa davlatlar qonunchiligidan ko‘chirib olingan. Agar bu qonun to‘liq ishga tushsa, O‘zbekistonda internet orqali faoliyat yurituvchi deyarli barcha platformalar yopilishi kerak.

“Siz xorijda birorta mehmonxonaga joylashayotgan vaqtingizda ularga shaxsiy ma'lumotlaringizni qayta ishlashga rozilik beruvchi qog‘ozga imzo qo‘yasiz. Keyinchalik siz butun dunyodagi serverlardan familiyangiz yoki boshqa shaxsiy ma'lumotlaringizni bitta joydan turib o‘zgartirishingiz mumkin bo‘ladi.

Yevropada shaxsiy ma'lumotlarga doir GDPR (General Data Protection Regulation) degan qonun bor, bu qonun bo‘yicha fuqarolar qaysi serverlarda emas, balki serverlarda qanday ma'lumotlarim bo‘lishi kerak, qaysilari bo‘lishi kerakmasligini o‘zlari hal qiladi, davlat emas.

Bizda esa johillik bilan IT'ni tushunmaydigan odamlar ko‘chirmachilik qilgan. Rossiya va boshqa joylarda chiqqan qonunlarni olib, o‘zbek tiliga o‘girib qo‘ygan va uni ham ma'nolarini tushunmasdan noto‘g‘ri qabul qilgan.

Masalan, Rossiyada fuqaroning o‘z roziligi bilan uning shaxsiy ma'lumotlarini xorijda saqlash mumkin. Bizda esa tadbirkorlardan va umuman xalqdan so‘ramasdan, internetdagi hamma (shaxsiy) ma'lumotlar O‘zbekistonda bo‘lishi kerak degan qonun qabul qilingan. Bulutli texnologiyalar serverlari bitta joyda bo‘lmaydi. Facebook, Amazon, Google va Microsoft kabi hamma katta gigantlar butunlay bulutli texnologiyalar asosida yaratilgan.

Bu qonun bizni Shimoliy Koreya va Turkmaniston kabi yopiq, qoloq, innovatsiyalarning kelajagi yo‘q holatga olib kirib qo‘yadi. Bu SSSR vaqtidan ham battar holat.

Agar bu qonun to‘liq ishlasa, vizaga hujjat topshirganingizda sayyohlik firmasi va elchixonaga berayotgan ma'lumotlaringiz ham to‘g‘ri bo‘lmaydi, ularni ham yopish kerak. Yoki aviachipta olmoqchi bo‘lsangiz ham, shaxsiy ma'lumotlaringizni kirita olmasligingiz kerak. Qonun bo‘yicha uchishni ham taqiqlab qo‘yish kerak. Nimagadir ular taqiqlanmayapti yoki qonunni kimgadir buzish mumkin, kimgadir buzish mumkin emasmi?” – deydi tadbirkor.

Laziz Adhamovga ko‘ra, xorijiy kompaniyalar ma'lumotlarni olib kelib saqlashi uchun O‘zbekistonda xalqaro standartlarga javob beradigan serverlar yo‘q.

“Ijtimoiy tarmoqlarni qo‘yib turing, bizda hatto shaxsiy proyektlarni ham qo‘yadigan joy yo‘q”, – deydi u.

Tadbirkorning aytishicha, fuqarolarning shaxsiy ma'lumotlari himoyasiga nisbatan davlatning munosabatini UzIMEI kodlari bilan ro‘y bergan holat ko‘rsatib bergan edi.

“Mana hozir tadbirkorlarimiz eksport qilish uchun Amazon tizimiga kirdi, deyishyapti. Bu degani o‘zining shaxsiy ma'lumotlarini chet el serveriga qo‘ydi, degani. Agar mard bo‘lsangiz, Amazon'ni yopib qo‘yinglar, bu bilan maqtanmasdan. O‘zingizning chiptalar sistemasini yaratinglar, keyin Booking'ni yopib qo‘yinglar…

Xizmat ko‘rsatish faqat sartaroshxona yoki ovqat yetkazib berish emas, hozir yoshlar ijtimoiy tarmoqlar orqali dasturchilik, dizayn, SMM xizmatlarini ko‘rsatadi, darslar joylab o‘z bilimlarini sotadi. Endi bularni taqiqlab, yoshlarni yana paxta terimga olib borish kerakmi?

Qonunni ijro qilgan amaldorlar ishdan olinganini eshitdik. Lekin bu qonunni taklif sifatida olib kirganlar qani? Xalqqa, yoshlarga va tadbirkorlarga qarshi bu qonunga rozilik berib qo‘l qo‘ygan deputatlar kimlar? Qani shu odamlar? Nega IT tizimida ishlovchi mutaxassislar bilan maslahat qilinmadi? Agar bizdan so‘ralganda, bu talab ahmoqona ekanini ko‘rsatar edik.

Men shaxsiy ma'lumotlarimni qayerda saqlashni o‘zim hal qilishim kerak. Masalan, O‘zbekistonda fuqarolarni pasport ma'lumotlari boshqalar qo‘liga o‘tib ketganini UzIMEI tizimidagi jinoyatlarda ko‘rdik. O‘sha chegaradagilar, bojxonachilar o‘zbekistonliklarning ma'lumotlarini sotayotgan ekan.

Ana endi siz o‘zingizdan so‘rang-chi, qayerda sizning ma'lumotlaringiz xavfsizroq saqlanadi: to‘liq xalqaro standartlarga javob beradigan xorijdagi serverlardami yoki “O‘zbektelekom”dagi serverda?

Yana bir narsa, machine learning yoki sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanib, 5-10 daqiqa ichida biror narsani hisoblash uchun bizga yuzlab protsessorlar va juda katta tezkor xotira kerak. Bunday katta texnologiyalar millionlab dollar turadi, bir marta ishlatganingizdan keyin qayta kerak bo‘lmaydi. 2-3 yilda amortizatsiya evaziga qiymati nol bo‘ladi. Xorijdagilar esa shunday serverlarga [ijara pulini to‘lab] ma'lumot kiritib, darhol javobni olish mumkin. Biz o‘zimizda shuni taqiqlab qo‘yyapmiz”, – deydi Laziz Adhamov.

“Internet bloklangan kuni surish haqida o‘ylab qoldim”

Tarmoqlarda bir qancha ijtimoiy loyihalarning asoschisi, IT tadbirkor Abdusattor Abdurahimov butun dunyodagi bizneslar SMM orqali rivojlanishga qarab ketayotganda, O‘zbekistondagi tadbirkorlarni bundan to‘sib qo‘yish – rivojlanishga katta to‘siq ekanini aytdi.

“Hozir O‘zbekistonda rivojlanayotgan kichik va o‘rta biznes vakillarida katta pul yo‘q. Ular televideniye va bannerlardan foydalana olmaydi. Shuning uchun ularga ijtimoiy tarmoqlar kerak bo‘ladi. Agar tarmoqlar bloklansa, tadbirkorlar o‘zini rivojlantira olmay qoladi.

Bundan tashqari, hozir ijtimoiy tarmoqlarda reklama rivojlanayotgandan keyin, minglab yoshlar SMM kurslarida o‘qimoqda. Butun dunyodagi bizneslar SMM orqali rivojlanishga qarab ketmoqda. Agar biz bu narsalarni to‘sib qo‘ysak, O‘zbekistonning rivojlanishiga to‘siq qo‘ygan bo‘lamiz.

Shuningdek, biz VPN orqali kirayotgan vaqtimizda yurtimizdagi tadbirkorlar o‘z mahsulotini sotishda target qila olmay qoladi. Mahsulot reklamasida O‘zbekistondan internetga kirayotganlarni ko‘rsatish so‘ralsa, o‘zbekistonlik foydalanuvchilar topilmasligi mumkin.

VPN'dan foydalanish davlat uchun ham xavfli, balki ma'lumotlarimiz o‘g‘irlanayotgandir. Balki telefonlarimizda zararli narsalar olayotgandirmiz.

Bizning o‘nlab ijtimoiy loyihalarimiz to‘xtab qolishi mumkin, ularni rivojlanish va reklamasi SMM orqali ijtimoiy tarmoqlarga bog‘liq. Men “Osmondagi bolalar” loyihasiga bergan intervyumda agar biror xorijiy kompaniya menga 50 ming dollar oylik bersa ham ketmasligimni aytgandim. Lekin o‘sha internet platformalari bloklangan kuni men qaysi davlatga ketishni o‘ylab ko‘rdim…

Agar bizga rivojlanish uchun imkoniyat berilmasa, o‘z kelajagimizni ko‘ra olmasak, biz ketishga majbur bo‘lamiz. Bu – nafaqat mening, balki rivojlanishni xohlaydigan barcha yoshlarning fikri. Biz ularni ushlab qololmaymiz.

Agar biz o‘zimiz media mahsulotlar yaratib internetga joylamasak, yoshlar boshqalarning mahsulotini ko‘rib shu asosida yashashga o‘tadi. Bloklab qo‘yib ularni internetdan to‘sa olmaysiz, hozirgi avlod internetdan to‘sadigan avlodmas.

Karantin vaqtida internet orqali pul ishlash – frilancerlik haqida rosa gapirildi. Uyda o‘tirib daromad topishga rosa targ‘ib qilindi. Hozir 10 minglab frilancerlar uyda o‘tirib ishlayapti, soliq to‘layapti. Internetni yopsak, ular yana ishini tashlab, Rossiyaga borib qora ish bilan shug‘ullansinmi?

Yana bir narsa, ijtimoiy tarmoqlar bloklanishi internetda xizmat ko‘rsatish orqali pul aylanishiga, buning ortidan ishsizlik darajasi va soliqlarga ham ta'sir ko‘rsatadi. Bu narsa bir necha kunda yoki oylarda sezilmas, lekin albatta o‘zimizning zararimizga ishlaydi”, – deydi Abdusattor Abdurahimov.