Mushtarak til, madaniyat va tarix. Markaziy Osiyo integratsiyalashuvi istiqbollari hamda to‘siqlar

Tarix, til, ildiz

Markaziy Osiyoning to‘rt davlati — Turkmaniston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston va Qozog‘iston qardosh turkiy davlatlar hisoblanadi. Tojikiston esa forsiy. Bu xalqlarning ildizi tabiiyki bir. Buyuk Turk xoqonligidan boshlangan mintaqa turkiylari tarixi deyarli XV-XVI asrgacha bo‘linmagan edi. XVI asrdan o‘zbek va qozoq xalqlari millat sifatida shakllana boshladi. Turkmanlarda esa bu jarayon biroz oldinroq yuz berishni boshlagandi.

Shunday bo‘lsa-da, mintaqa xalqlari Rossiya bosqiniga qadar to‘liq milliy birliklarga ajralmagandi. Hudud aholisi urug‘lariga ko‘ra farqlangan. Uch qozoq juzi aholisi o‘zlarini qozoqlar, uch o‘zbek xonligi aholisi esa o‘zlarini o‘zbeklar deb bilgan. Ammo xonliklar tarkibidagi ba’zi urug‘lar bir paytning o‘zida ham o‘zbek, ham qozoq (jaloyir, qipchoq, nayman) yoki ham o‘zbek, ham turkman (bayot, qiniq) urug‘i bo‘lgan. Ularni umumlashtiruvchi jihat turkiylik va musulmonlik edi. Markaziy Osiyo jadidlari ham milliy respublikalar emas, umumiy Turkiston davlati tuzish haqida o‘ylagan.

1920 yildan keyin boshlangan mintaqa aholisini millatlarga ajratish siyosati urug‘lar va odamlarning o‘troq yoki ko‘chmanchiligiga qarab olib borildi. O‘troq, shaharda yashovchi urug‘lar o‘zbek va tojik, ko‘chmanchi, dashtda yashovchi qabilalar esa qozoq va qirg‘iz deb qabul qilindi. O‘zbeklar ko‘chmanchi, qirg‘izlar o‘troq bo‘lishi mumkin emas deb aytildi. Natijada yangi milliy davlatlar chegaralari etnik-milliy chegaralardan boshqacharoq bo‘ldi.

Sovetlar hatto sart nomli millat shakllantirish haqida ham taklif beradi, lekin fidoyi jadidlarning harakatlari evaziga bu ish amalga oshmaydi. Shuning o‘ziyoq Markaziy Osiyoda milliy chegaralash qanchalik yuzaki olib borilganini ko‘rsatadi.

Yangi chegaralar sabab mintaqa yetakchilari orasida keskinlik paydo bo‘ldi. Bir millat o‘ziniki deb da’vo qiluvchi hudud boshqasiga berildi va shu orqali ular bir-biriga dushman qilib qo‘yildi. Ushbu siyosat o‘z mevasini SSSR tarqalgandan keyin berishni boshladi.

Siyosiy chegaralar xalqlar uzoqlashuviga ham olib keldi. Ismoil G‘aspirali tashabbusi bilan tashkil etilgan butunturkiy alifbo amalga kiritilmadi, buning o‘rniga respublikalarda kirill alifbosi joriy qilindi.

Adabiy til shakllantirishda ham jadidlar taklif etgan umumiy qoidalar qabul qilinmadi va rus tilidan to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘chirish orqali til qoidalari shakllantirildi. Masalan, o‘zbek tilidan cingarmonizm (unlilar moslashuvi) hodisasi olib tashlandi (biroq shevalarda saqlanib qolgan). SSSR oliy hokimiyati mintaqa davlatlarini bir-biridan uzoqlashtiruvchi siyosatni davom ettirdi.

Mustaqillikdan so‘ng ham respublikalar umumiy alifbo haqida bosh qotirmadi, aksincha har kim o‘z madaniyatini alohida qilishga kirishdi, tarixiy da’volar qo‘zg‘aldi. Mintaqa davlatlaridan faqat O‘zbekiston va Turkmaniston lotin yozuviga asoslangan alifboga qaytdi (O‘zbekiston ilk bor 1929-1940-yillarda bu alifbodan foydalangan).

Tarixiy mushtaraklik borasida qarashlar o‘zgardi. Milliy kultning boshqalardan ustunligini ko‘rsatish uchun haqiqiy tarix yashirila boshlandi. Mamlakatlar o‘zining tarixiyroq ekanini isbotlashga kirishib ketdi.

Bir asr avval qardosh va yagona xalq ekanini aytuvchi Turkiston aholisi hozirda o‘z milliy tarixi va identifikatsiyasiga ega. Bugungi kunda Markaziy Osiyoning deyarli barcha davlati boshqalaridan farqlanuvchi jihatlarni zo‘r berib qidiradi va o‘z milliyligiga urg‘u beradi.

Yangi rahbarlar mintaqa integratsiyasini jadallashtira oladimi?

Mintaqaning barcha davlatlari bilan chegaradosh bo‘lgan O‘zbekiston uzoq vaqt davomida qo‘shnilari bilan yaxshi munosabatda bo‘lmadi. Avval Turkmaniston, keyin Qirg‘iziston va Tojikiston bilan aloqalari sovuqlashgan O‘zbekiston o‘zini-o‘zi ajratib qo‘yuvchi siyosat yuritdi. Jumladan, O‘zbekiston Turkiy tilli davlatlar kengashiga a’zo bo‘lmadi, qo‘shnilar bilan chegaralarni yopdi.

Hokimiyat tepasiga Shavkat Mirziyoyev kelgach, O‘zbekiston hamsoyalari bilan munosabatlarni normallashtirishga kirishdi. Bir necha yildan buyon harakatsiz turgan chegara postlari gavjumlashdi. Deyarli dushmanlikka aylangan aloqalar iliqlashtirildi. Shavkat Mirziyoyev O‘zbekistonni qo‘shnilar bilan muloqotga qaytarish orqali, 2005 yildan keyin to‘xtab qolgan Markaziy Osiyo integratsiyasiga yangi umid berdi. O‘zbekiston hozirda mintaqa integratsiyasining faol tarafdori bo‘lib turibdi. Bu yo‘lda bir necha yildan beri Tojikiston va Qirg‘iziston bilan aloqalar sovuqlashishiga sabab bo‘layotgan chegara muammosi ham deyarli hal etildi.

O‘zini betaraf deb e’lon qilgan Turkmaniston ham yopiqlik siyosatini olib bordi. Birinchi prezident Saparmurot Niyozov davridayoq Turkmaniston qo‘shnilaridan uzoqlashdi. Turkmaniston 1994 yil O‘zbekiston, Qozog‘iston va Qirg‘iziston (keyinroq Tojikiston) tomonidan tuzilgan Markaziy Osiyo iqtisodiy hamdo‘stligi tashkilotiga qo‘shilmadi. Mamlakat O‘zbekiston bilan chegaralarini deyarli yopib qo‘ydi.

Faqatgina 2021 yilga kelib, Turkmaniston Turkiy davlatlar tashkilotiga kuzatuvchi maqomida qo‘shildi. Gurbanguli Berdimuhamedov ikki marta Markaziy Osiyo prezidentlari maslahatlashuv kengashida qatnashdi (birinchisida Turkmaniston nomidan Majlis raisi Akja Nurberdiyeva qatnashgandi). To‘rtinchi maslahatlashuv kengashida qatnashgan mamlakatning yangi prezidenti Sardor Berdimuhamedovning Markaziy Osiyo integratsiyasiga qanchalik e’tibor berishi savol ostida. Katta ehtimol bilan yangi prezident integratsiyani belgilangan qat’iy chegaralar doirasida olib borishgagina ko‘nadi.

Markaziy Osiyoda tashabbuskor yetakchiga aylangan Qosim-Jo‘mart To‘qayev Qozog‘istonda jiddiy siyosiy o‘zgarishlarni amalga oshirmoqda. Rossiya ta’siridan qutulishga intilayotgan To‘qayev va uning jamoasi Markaziy Osiyo birligini mustahkamlashga jiddiy ahamiyat beryapti. To‘qayev mintaqa iqtisodiyotini birlashtirish orqali unga Rossiyaning ta’sirini kamaytirishni ko‘zlagan. Qozog‘iston uchun qo‘shnilar bilan aloqalarni yaxshilash va bu orqali bojxona to‘siqlarini yo‘qotish iqtisodiy jihatdan ancha foydali bo‘ladi.

Inqilobdan so‘ng prezidentlik kursisini egallagan Sadir Japarov ham Markaziy Osiyo integratsiyasida faol qatnashmoqda. Qirg‘iziston 2022 yilgi dunyo iqtisodiy reytingida mintaqa mamlakatlari orasida faqatgina Tojikistondan oldinda (Qirg‘iziston 148-o‘rin, Tojikiston esa 149-o‘rin). Deyarli yerosti boyliklariga ega bo‘lmagan Qirg‘iziston uchun qo‘shnilar bilan aloqalarni yaxshilash va ular bilan umumiy bozor yaratish foydali.

Sadir Japarov barcha mintaqa davlatlariga tashrif buyurdi. Tojikiston bilan mojarolarning oldini olish uchun ikki bor Dushanbega bordi. So‘nggi keskinlikni yumshatish uchun jiddiy harakat qildi. Qirg‘iziston prezidenti qo‘shnilar bilan munosabatlarni yaxshilashga yetarlicha e’tibor bermoqda.

Va nihoyat mintaqaning o‘zgarmayotgan, tajribali prezidenti Imomali Rahmonning Markaziy Osiyo integratsiyasi bo‘yicha qarashlari turkmanistonlik hamkasbi pozitsiyasiga yaqin. Cho‘lpon-Otadagi yig‘ilishda u Markaziy Osiyodagi qo‘shnilarini «Tolibon»dan kelayotgan tahdid va chaqiruvlarga qarshi birgalikda kurashishga chaqirdi hamda toliblar Afg‘onistonni boshqarishga qodir emasligini aytdi.

Tojikiston mintaqaning boshqa mamlakatlaridan farqli o‘laroq, «Tolibon» bilan keskin munosabatlarga ega. Dushanbe «Tolibon» muxolifati bo‘lgan kichik Ahmad Shoh Mas’udni qo‘llab-quvvatladi va unga Tojikistondan joy berdi. Imomali Rahmonning Cho‘lpon-Otadagi nutqidan so‘ng toliblar Tojikistonni egallash bilan tahdid qilgani haqida xabarlar tarqaldi. «Tolibon» qo‘mondoni Rossiya Tojikistonning ortida turishni to‘xtatsa, mamlakatni bir haftadayoq egallashini da’vo qildi. Bu Dushanbe uchun jiddiy signal bo‘ldi. To‘g‘ri, Tojikiston Ukraina va mamlakati ichida bo‘layotgan voqealardan qiynalayotgan Rossiya bo‘lmasa, yaxshi aloqalarga ega Xitoydan ham yordam so‘rashi mumkin va Pekin «Tolibon»ni jilovlab qo‘yishga qodir. Biroq Xitoyning shartlari mamlakat uchun og‘ir bo‘lishi mumkin.

Imomali Rahmonning Markaziy Osiyo integratsiyasiga qanday qarashi va unda qay darajada ishtirok etishi haqida biror nima deyish qiyin. Harholda, Tojikiston Qirg‘iziston bilan so‘nggi mojaroda chegarasini himoya qilish uchun emas, balki bosqinchilik yurishi uyushtirish uchun hujum qilgandek taassurot qoldirdi.

Cho‘lpon-Otadagi uchrashuv

2018 yildan o‘tkazila boshlangan Markaziy Osiyo davlatlari maslahat kengashi to‘rtinchi marta Qirg‘izistonning Cho‘lpon-Ota shahrida o‘tkazildi. Bunday uchrashuvlar formati paydo bo‘lishining o‘zi ham shubhasiz katta qadam bo‘lib, mintaqa mamlakatlari o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirishda yangi bosqich bo‘ldi. Oldingi uchrashuvlar Ostona, Toshkent va Turkmanboshida o‘tkazilgandi.

Cho‘lpon-Otadagi uchrashuvda Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari uzoq kutilgan 2022-2024 yillarda mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha «Yo‘l xaritasi»ni qabul qildi hamda «XXI asrda Markaziy Osiyoni rivojlantirish yo‘lida do‘stlik, yaxshi qo‘shnichilik va hamkorlik qilish to‘g‘risida»gi shartnomani imzoladi (Tojikiston va Turkmanistonda tashqari, ular ichki protseduralardan so‘ng ratifikatsiya qiladi).

Prezidentlarning navbatdagi maslahat uchrashuvida mintaqaviy va global o‘zgarishlar, shuningdek, Qozog‘istondagi yanvar voqealari, Badaxshon va Qoraqalpog‘istondagi hodisalar, Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasida bo‘lib o‘tgan chegara to‘qnashuvlari hamda Afg‘onistonda toliblar hokimiyat tepasiga kelganidan so‘ng mintaqada yuzaga kelgan noaniq va beqaror vaziyat muhokama qilindi.

Uchrashuvda o‘zaro savdoni rag‘batlantirishning yangi shakl va mexanizmlarini faol joriy etish haqida gapirildi. Ya’ni tovarlarni yetkazib berishda yagona qoidalar va tartiblarga ega bo‘lgan chegara savdo zonalarini yaratish taklifi berildi. Agar amalga oshadigan bo‘lsa bu Markaziy Osiyo integratsiyasi uchun sezilarli qadam bo‘ladi.

Biroq Qozog‘iston prezidenting Rossiya va Xitoy vakillarini ham maslahatlashuv uchrashuvlariga taklif etish haqidagi taklifi ko‘pchilik mutaxassislar e’tiroziga sabab bo‘ldi. Chunki, Markaziy Osiyo davlatlari ShHT, KXShT va Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi tashkilotlari hamda C5+1 formatdagi uchrashuvlar orqali bu davlatlar bilan shundoq ham keng hamkorlik qiladi. Ularning ushbu maslahatlashuv kengashlarida ham ishtirok etishi uchrashuvlarning yuqoridagilardan hech qanday farq qilmasligiga olib kelishi mumkin.

Birgina misol sifatida Markaziy Osiyo integratsiyasi boshlanishiga umid bergan Markaziy Osiyo iqtisodiy hamdo‘stligi (keyinchalik Markaziy Osiyo hamkorligi) tashkiloti 2005 yil Rossiya ham a’zolikka qo‘shilgandan keyin amalda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan va oradan bir necha yil o‘tib Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi tarkibiga qo‘shilib, faoliyatini tugatgan edi.

To‘siqlar

Markaziy Osiyo davlatlari qardosh va madaniy jihatdan qanchalik yaqin bo‘lmasin, hozirda ularning integratsiyasi qiyin masalaga aylangan. Avvalo respublikalar aholisining ba’zi qismlarida qo‘shnilariga qarshi kayfiyat mavjud. Masalan, SSSR tashabbusi bilan olib borilgan siyosat natijasida mintaqaning boshqa xalqlari va o‘zbeklar o‘rtasida dushmanlik yaratilgan. Xuddi shunday qarama-qarshilik qirg‘iz-qozoq, qirg‘iz-tojik chegaralarida ham kuzatilgan.

Markaziy Osiyo integratsiyasining asosiy to‘sig‘i – hududiy muammolar. Mintaqada yettita anklav mavjud bo‘lib, ulardan beshtasi Qirg‘izistonda (uchtasi O‘zbekistonga, ikkitasi Tojikistonga qarashli), ikkitasi O‘zbekistonda (biri Tojikistonga, biri Qirg‘izistonga tegishli) joylashgan. Aynan shu anklavlar Markaziy Osiyo hududiy nizolari o‘chog‘i hisoblanadi.

O‘zbekiston-Qirg‘iziston va Qirg‘iziston-Tojikiston chegaralarida delimitatsiya qilinmagan hududlar anchagina. O‘zbekiston va Qirg‘iziston bu borada sezilarli yutuqlarga erishgan bo‘lsa, Tojikiston-Qirg‘iziston chegaralari noaniq va notinchligicha qolmoqda.

Birgina 2021 yil aprel-may oyida bo‘lib o‘tgan qirg‘iz-tojik chegara to‘qnashuvi natijasida 58 ming aholi chegara hududlaridan evakuatsiya qilindi. Og‘ir harbiy texnikalar harakatga keltirildi. Qirg‘iziston tomondan 36, Tojikiston tarafdan esa 19 kishi halok bo‘ldi. Bishkekda Tojikistonga qarshi namoyishlar bo‘lib o‘tdi. Shuning o‘ziyoq ikki millatning bir-biriga nisbatan kayfiyatini ifoda etadi.

2022 yil sentabrdagi chegara nizolari esa urushga aylanib ketishiga bir baxya qoldi. Har ikki taraf prezidentlar uchrashuvidan keyin ham otishmalarni to‘xtatmadi. Tojikiston artilleriyasi Qirg‘izistonning ichki hududlarini ham o‘qqa tutdi. Bunga javoban esa Bishkek harbiy dronlardan foydalanishni boshladi.

Yana yuz minglab aholi o‘z uylarini tark etishga majbur bo‘ldi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, har ikki tomondan birgalikda yuzdan ortiq inson halok bo‘ldi.

Tinchlik kelishuviga erishilgan bo‘lsa-da, Tojikiston-Qirg‘iziston chegarasini hali ham barqaror deb bo‘lmaydi. Chunki davlatlar aholisi chegaraga juda yaqin yashaydi (ayniqsa qirg‘izlar) va ular suv hamda yaylovlardan foydalanish masalasi bo‘yicha deyarli har yili kelishmovchiliklarga boradi. Ikki tomon chegaralarni to‘liq delimitatsiya qilib, ushbu muammolarni bartaraf qilmas ekan, chegaradagi vaziyat beqarorligicha qolaveradi.

O‘zbekiston va Qirg‘iziston bir qator kelishuvlarga erishganiga qaramay, ularda ham hali hal etilmagan masalalar bor. Chegaraning katta qismi delimitatsiya qilingan bo‘lsa-da, besh anklav (Qirg‘izistondagi So‘x, Shohimardon, Jangail, Chon-Gara va O‘zbekistondagi Barak) chegaralarini aniqlash yakunlangani yo‘q.

Markaziy Osiyo hukumatlari chegara muammolarini hal qilish kerakligi haqida umumiy tushunchaga ega bo‘lsa-da, murakkab landshaft, resurslardan foydalanish muammolari (masalan, suv), chegara aholisining millatchilik kayfiyati kabi o‘zaro bir-biriga bog‘liq omillar sabab muammoni hal qilishda qiynalmoqda.

Ikkinchi muammo – mafkuraviy qarashlar. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikdan so‘ng milliy mafkuralarini yaratishga kirishdi. Tabiiyki, barcha o‘zining qadimiyroq va kuchliroq bo‘lganini haqida gapirdi hamda darsliklarga ham shuni kiritdi. Umummintaqaviy, xalqlarni yaqinlashtiruvchi mafkura yaratilmadi.

Hozirda Markaziy Osiyo xalqlaring katta qismi o‘zini qo‘shnilari bilan yagona xalq deb bilmaydi. Birlashtiruvchi omillardan ko‘ra, farqlovchi omillar ko‘proq topiladi. Bu esa aholining integratsiyani qo‘llab-quvvatlashi va unda faol ishtirok etishini savol ostiga qo‘yadi. Markaziy Osiyo davlatlari mushtarak jihatlar: til, madaniyat, tarix yordamida umumiy mafkura yaratishi, uni targ‘ib qilish orqali xalqlarni yaqinlashtirishi mumkin. Biroq bu jiddiy qarshilikka uchrashi ham mumkin, chunki respublikalarda millatchilik allaqachon keng yoyilib bo‘lgan.

Uchinchi to‘siq – iqtisodiy qonunchilikdagi farqlar. Masalan, O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini himoya qiladi va tabiiy monopoliyalarni qonun orqali ham qo‘llab-quvvatlaydi. Bojxonada qisman proteksionizm qoidalari mavjud. Qozog‘iston va Qirg‘iziston esa nisbatan ochiq iqtisodiyotga ega. Ular qo‘shnilar bilan past tarifli bojxona siyosatidan manfaatdor. Ayniqsa, katta bozorga (o‘ttiz milliondan ko‘proq aholi) ega bo‘lgan O‘zbekiston bilan.

Investitsiyalar masalasida Qozog‘iston boshqalardan ancha oldinroqda. Masalan, Turkmaniston va Tojikistonda kichik investitsiyalar deyarli yo‘q. Integratsiyaning asosiy «lokomotivi» iqtisodiy shartnomalar bo‘lishi taxmin qilinayotgan bir paytda Markaziy Osiyo davlatlarining bu borada yakdil qaror qabul qilishi juda muhim. Cho‘lpon-Otada prezidentlar aynan shu masalaga to‘xtaldi. Endilikda bu shartnomalar tuzilishi va amaliyotga kiritilishi hukumatlar irodasiga bog‘liq. Zotan, Yevropa integratsiyasi boshlanishi hamda Yevropa ittifoqi tashkil topishiga ham Fransiya va Germaniya o‘rtasida tuzilgan «Po‘lat va ko‘mir pakti» asos bo‘lgan edi.

Markaziy Osiyo integratsiyasining yana bir to‘sig‘i – tashqi kuchlar bo‘lishi ham mumkin. Chunki mintaqaning hech bo‘lmaganda iqtisodiy birlikka erishishi uning rivojlanishiga va raqobatbardosh iqtisodiyot yaratishiga jiddiy turtki beradi. Bu esa yangi bozorlarni egallash va o‘z siyosiy ta’sir doirasini kengaytirish (yoki ushlab turish) ishtiyoqidagi «ba’zi» davlatlarga yoqmasligi tayin.

Muhammadqodir Sobirov