«Qonuniy nishonlar»: urushda kimlarga va nimalarga zarba berish noqonuniy hisoblanadi?

Qonuniy nishonlar

«Qonuniy nishonlar» termini urush boshlanishi hamono Ukrainada ham, Rossiyada ham tezda keng iste’molga kirib keldi. Masalan, Rossiya TIV 2022 yil martida Ukrainaga keltirilayotgan G‘arb davlatlari harbiy yordam karvonlarini «qonuniy harbiy nishonlar» deb atay boshladi. Dekabr oyida Dmitriy Medvedev NATOning siyosiy-harbiy rahbariyati, qo‘shinlari va harbiy obektlari Rossiya qo‘shinlari uchun «qonuniy nishon» bo‘la olishi mumkinligi haqida fikr yuritdi.

2023 yilning fevralida Ukraina Oliy radasi deputati Fyodor Venislavskiy Moskva Ukraina uchun «qonuniy nishon» ekanini ta’kidladi. 3 mayga o‘tar kechasi Kremlga dronlar hujumi uyushtirildi — Ukraina hukumati hanuz bu aksiyaga aloqasi borligini rad etib kelmoqda. May oyida Ukraina mudofaa vazirligi Bosh razvedka boshqarmasi boshlig‘i Kirill Budanov ukrainalik jurnalistning «Putin biz uchun qonuniy nishonmi?» deb bergan savoliga «Albatta. Nega bo‘lmasin ekan?» deya javob qaytargan.

AQSh Davlat kotibi o‘rinbosari Viktoriya Nuland 2023 yil fevralida Rossiyaning Qrimdagi harbiy obektlari «qonuniy nishonlar» ekanini ta’kidlab, Ukrainaning ularga qarata zarba berishi urush avj olishiga olib kelsa ham, AQSh bunga monelik qilmasligini bildirgan edi.

Kirill Budanov esa may oyidagi boshqa bir intervyusida rossiyalik propagandachilar «nishon» bo‘la olishi mumkinmi, deya berilgan savolga javobida shunday degandi: «Biz ularning anchasining boshiga yetdik. <…> Lekin siz shaxslarni aniqlashtirishga harakat qilsangiz, butun jahondagi maxsus xizmatlar aytadigan klassik javobni berishga majburman: biz buni izohlay olmaymiz, biz bu axborotni na tasdiqlay, na rad eta olamiz». 

Bundan sal avvalroq Yahoo News Budanovning shunday so‘zlarini keltirgan edi: «Biz rossiyaliklarni dunyoning istalgan nuqtasida o‘ldirib kelganmiz va Ukraina to‘liq g‘alaba qozonguncha o‘ldirishda davom etamiz». Keyinroq Bosh razvedka boshqarmasi boshlig‘i jurnalistlar bu gapning «eng muhim» qismini kesib tashlashganini aytib chiqdi: gap barcha rossiyaliklar emas, faqat harbiy jinoyatchilar haqida borgan. 

Urushda qaysi nishonlar qonuniy?

«Qonuniy harbiy nishonlar» — bu xalqaro humanitar huquq tushunchasi bo‘lib, u Haaga va Jyeneva konvensiyalari asosida yuritiladi. Barcha shu kabi tushunchalar bilan sodir bo‘lganidek, uning formal ma’nosi nihoyatda chigal va turli talqinlarni keltirib chiqaradi. Xullas, amaliyotda nimani qonuniy, nimani noqonuniy harbiy nishon sifatida qabul qilish yuridik emas, siyosiy masalaga aylanib ketadi.

Garchi ayni paytdagi xalqaro huquq davlatlar o‘rtasidagi qurolli to‘qnashuvlarni nolga olib kelishga intilayotgan bo‘lsa-da, u ham real voqelikni tan oladi: davlatlarga o‘z manfaatlarini kuch bilan himoya qilishni taqiqlab bo‘lmaydi. Bu holatda bosh vazifa — urush asnosida tinch aholining jabr ko‘rishini minimallashtirish.

Bundan kelib chiqilsa, Jyeneva konvensiyalarining asosiy qoidalari — fuqarolik shaxslarini kombatantlar, ya’ni to‘qnashuv tomonlaridan biri uchun jang qilayotgan insonlardan ajratish. Kombatant, masalan, muntazam armiya askarlari, partizanlar, harbiy rahbariyat, hattoki davlat rahbarlari ham bo‘la oladi, agar ular oliy bosh qo‘mondon rutbasiga ega bo‘lsa.

Shunisi muhimki, xalqaro huquq hech qanday oralik statuslarni tan olmaydi: inson yo kombatant bo‘lishi mumkin yo tinch fuqaro. Nazariyaga ko‘ra, harbiy korxonalar xodimlari, propagandachilar, hattoki «Molotov kokteyli» tayyorlaydigan (lekin ularni otmaydigan) insonlar ham fuqarolik shaxslari hisoblanadi. 

Muammo shundaki, xalqaro to‘qnashuvlar chog‘ida bu me’yorlarni turlicha talqin qilish «joyning o‘zida» ro‘y beradi — yuridik nozik nuqtalarga hech kim e’tibor ham berib o‘tirmaydi. Fuqarolar urushga qo‘shilsa kombatantga aylanadi. Aytaylik, bosqinchi armiyaning askari tinch aholi uyiga bostirib kirdi, uyning egasi uni oshxona pichog‘i bilan so‘yib tashladi. Askar jinoyatga qo‘l urdi, lekin uyning egasi ham kombatantga aylandi va uni otib tashlashsa, bu jinoyat sanalmaydimi?

Yana bir muhim farq bor — fuqarolik va harbiy obektlar. Bunda ham farq ko‘proq mushohadaga asoslangan. Nazariy jihatdan, bular uylar, maktablar, kasalxonalar, masjid va cherkovlar, do‘konlar, elektr stansiyalari va madaniy yodgorliklar — bularning bari fuqarolik obektlari va ularga hujum qilish harbiy jinoyat sanaladi. Lekin amaliyotda bunday obektlar kombatantlar uchun boshpana va o‘q-dorilar uchun ombor bo‘lib xizmat qilishi mumkin — bu holda u harbiy obektga aylanadi. Agar obektni egallab olish va vayron qilish to‘qnashuv tomonlarining biriga real ustunlik taqdim etsa, u qonuniy nishon hisoblanadi. Konvensiya tuzayotganida yoki keyinchalik sud jarayonida bu mezonlarni hisobga olish urush vaqtidagidan osonroq, albatta.

Alaloqibatda xalqaro huquq me’yorlarini kim qanday talqin qilishiga bog‘liqligi sababli u yoki bu nishonning qonuniyligiga ishonch hosil qilishda shunchaki ko‘z yugurtirish kifoya bo‘lishi kerak. Ya’ni, yana takrorlaymiz, «qonuniy nishon» — siyosiy tushuncha.

Insonlar «qonuniy nishon» bo‘la oladimi?

Qisqa javob — bu ham siyosiy qarorga bog‘liq.

Muayyan insonlarning davlat tomonidan sudsiz, jang maydonidan tashqarida o‘ldirilishi ko‘pincha «nuqtali yo‘q qilish» (inglizcha — «targeted killings») deb ataladi.

Rossiya «nuqtali yo‘q qilish»dan tizimli ravishda foydalanadigan kam sonli davlatlardan biri. Xususan, bu taktikadan chechen ayirmachilariga qarshi foydalanilgan. 1996 yilda Javhar Dudayevni raketa bilan o‘ldirishgan. 2002 yilda Hattobni zaharlangan xat bilan yo‘q qilishgan. 2004 yilda Zelimxon Yandarbiyevni Qatarda portlatib yuborishgan. 2005 yilda Aslan Masxadovni otib ketishgan. 2006 yilda Shamil Basayevni portlatishgan.

Bu qotilliklarni Rossiya kuchishlatar tizimlari o‘zining maxsus operatsiyasi deb atagan (Yandarbiyev bilan bog‘liq holatdan tashqari, chunki agentlar Qatarda qo‘lga tushishgan va ularni ekstraditsiya mexanizmi orqali olib chiqishgan). Bu yerda hammasi tushunarli: urush ketayotgan edi (formal jihatdan «konstitutsion tartibni tiklash bo‘yicha operatsiya» yoki «aksilterroristik operatsiya deb atalgan bo‘lsa ham), Rossiya hukumati bu insonlarning barchasini kombatant deb hisoblagan.

Bundan tashqari, Aleksandr Litvinenko (2006 yilda zaharlangan)  «nuqtali yo‘q qilish» qurboni bo‘ldi, qurbonga aylanishga bir baxya qolganlar orasida Vladimir Kara-Murza (2015 va 2017 yillarda ikki marta zaharlangan), Sergey Skripal va uning qizi (Buyuk Britaniyada 2018 yili zaharlanishgan) va Aleksey Navalniy (2020 yilda zaharlangan) bor. Bularning barchasi eng dovrug‘li holatlar. Bularning barchasiga Rossiya hukumati o‘zining aloqasi borligini keskin rad etib keladi. Yana hammasi tushunarli: hech qanaqa urush yo‘q, kombatantlar ham yo‘q — sof siyosiy suiqasdlar.

«Nuqtali yo‘q qilishlar» bilan Isroil maxsus xizmatlari ayniqsa dovrug‘ qozongan. 1970-yillarda «Mossad» Myunxen olimpiadasida uyushtirilgan terrorchilik akti tashkilotchilarining qariyb barchasini qidirib topib, o‘ldirgan. Shuningdek, Isroil o‘ziga dushman hisoblagan Misr va Iroq kabi mamlakatlarning yadroviy va raketa texnologiyalari ustida ish olib borgan bir necha (jumladan, germaniyalik va kanadalik) olim va injyenerlarni «nuqtali yo‘q qilgan». Yana hech qandaydir urushsiz sharoitda, kombatant bo‘lmaganlar o‘ldirilgan. Rasmiy Isroil bu qotilliklarga aloqadorligini doimo rad etib kelgan.

2000-yillar boshida, Ikkinchi intifoza boshlanganida Isroil «nuqtali yo‘q qilish» usulidan xorijda emas, o‘z nazorati ostidagi hududlarda, ko‘proq G‘azo bo‘lgasida foydalana boshladi. Masalan, 2004 yilda G‘azoda raketa zarbasi orqali HAMAS asoschisi Ahmad Yosin o‘ldirildi. Isroilning bu aksiyaga aloqadorligini rad etishi bema’nilik edi.

2001 yilda mamlakat harbiy prokurori Menahem Finkelshteyn «nuqtali yo‘q qilishlar»ning qonuniyligi haqida yuridik xulosa tayyorladi. Unga ko‘ra, Isroil mudom terrorchilar bilan urush sharoitida ekanligi qayd etilgan. Biroq, formal jihatdan urush e’lon qilish imkonsiz. Agar davlat terrorchilik tashkilotiga urush ochsa, bu guruhni o‘ziga tenglashtirgan bo‘ladi.

Bulardan kelib chiqib, Finkelshteyn yangi yuridik toifani taklif etgan — «noqonuniy kombatant»: urushda biror davlat tomonida turmay ishtirok etayotganlar. Bunday insonlar kombatantmi, demak, qonuniy harbiy nishonga aylanadi. 

Isroil Falastindagi «nuqtali yo‘q qilishlar»ni tan ola boshladi. Aniqrog‘i, «nuqtali qarshi choralar»ni — rasmiy hujjatlarda aynan mana shu iboradan foydalanmoqda. Tegishli jarayonlar ham ommaga oshkor qilina boshlandi. Xususan, «nuqtali qarshi choralar» uchun buyruqni Isroilda faqat bir kishi — bosh vazir bera olishi ham. Bu esa ularning har biri siyosiy qaror ekanini anglatadi. 

Isroil oliy sudi «noqonuniy kombatantlar» degan toifani tan olmagan, biroq «nuqtali qarshi choralar» siyosati qonuniy ekanini tasdiqlagan. Unga nisbatan cheklovlar o‘sha Jyeneva konvensiyalari — kombatantlar va fuqarolarni farqlash orqali joriy etiladi.

Bundan nariyog‘iga turlicha talqin qilish uchun ulkan maydon bor. Masalan, mana bu fuqaro «shahidlik belbog‘i»ni taqib oldi — u harbiy harakatlar ishtirokchisi sanaladimi yoki yo‘q? Anavisi esa «shahidlik belbog‘i»ni taqishga ko‘maklashib yuboryapti. Bunisi esa terrorchilarni jalb qilib, o‘qitmoqda. Bunisi xudkush-terrorchilarning vidolashuv nutqini videoga olmoqda. Hu anavisi «shahidlik belbog‘i» yasashni o‘rgatmoqda. So‘nggi ikkitasi Jyeneva konvensiyalariga ko‘ra kombatant atalmasligi kerak, nima bundaylar chindan ham aybsiz «tinch aholi vakili» sanalishi kerakmi?

2000-yillar boshida, 11 sentabrdagi terrorchilik aktlaridan so‘ng «nuqtali yo‘q qilish» amaliyotidan AQSh ham faol foydalana boshladi. Buning uchun kichik Jorj Bush Amerika kuchishlatar tizimlariga insonlar sudsiz va jang maydonidan tashqarida o‘ldirilishini taqiqlovchi 1976 yilgi prezident farmonini bekor qildi. Ayni paytda amerikalik harbiy yuristlar na xalqaro huquq, na Amerikanikiga o‘xshash Isroil qonunlari bilan tan olingan finkelshteynchasiga «noqonuniy kombatantlar» toifasidan foydalanishmoqda. 

Amerika «nuqtali yo‘q qilishlari»ning eng mashhur misollari orasida 2006 yilda «Al-Qoida»ning Iroqdagi bo‘limi yetakchisi Abu Musab az-Zarqoviy hamda, tabiiyki, 2011 yilda Pokistonda ushbu tashkilot rahbari Usoma ibn Lodinning o‘ldirilishi bor.

AQShda «nuqtali yo‘q qilinishi» lozim bo‘lgan insonlarning rasmiy ro‘yxati ham mavjud. Uni prezident imzolaydi. Bu yerda hech bir avtomatik yuridik jarayon yo‘q: kimdir nimadir qiladi va ro‘yxatga tushadi. Siyosiy qaror bor.

2010 yilda Barak Obama misli ko‘rilmagan siyosiy qarorga qo‘l uradi: bu ro‘yxatga «Arabiston yarim orolidagi al-Qoida»ning yetakchilaridan biri, AQSh fuqarosi, Anvar al-Avlaqiyni kiritadi (o‘shanda u Yamanda yashardi). Al-Avlaqiyning otasi huquqbonlar qo‘llovi bilan Obama, Pentagon va Markaziy razvedka boshqarmasi (ular ro‘yxatni yuritish va «nuqtali yo‘q qilishlar» uchun mas’ul) ustidan Amerika sudiga arz qilgan — biroq da’vo arizasi rad etilgan.

Sudya u yoki bu insonni «nuqtali yo‘q qilish» ro‘yxatiga qo‘shish yoki o‘chirish sof siyosiy qaror, degan xulosaga kelib, bu masalani qonun chiqaruvchi yoki ijro hokimiyati hal qilish kerak, deb hisoblagan. Ushbu holatda bu masala milliy xavfsizlikni ta’minlash uchun mas’ul bo‘lgan ijro hokimiyati zimmasida bo‘lgan.

Oradan bir yildan ziyodroq vaqt o‘tib, Anvar al-Avlaqiy Amerika pilotsiz parvoz qurilmasidan uchirilgan raketa bilan Yamanda o‘ldirilgan. 

Propagandachilar qonuniy nishon hisoblanadimi?

Qat’iy qilib aytganda, yo‘q. OAV tahririyatlari agar ular harbiy propagandani tarqatayotgan bo‘lsa ham, fuqarolik obektligicha qolaveradi va ularga hujum qilish noqonuniy. Agar «Ostankino» kutilmaganda armiya bo‘yicha buyruqlarni translatsiya qila boshlasa, unda, ha, telemarkaz harbiy obektga va qonuniy nishonga aylanadi.

Lekin rossiyalik propagandachilar o‘zlariga nisbatan suiqasd uyutirilishini kutib yashashmoqda. Margarita Simonyanning pochtasi xavfsizlik xizmati tekshiruvidan o‘tadi va unda portlovchi moddalar izi topilgan. Yegor Xolmogorov «Ukraina kutilmaganda hujum qilib qolishi ehtimoli»ga ko‘ra o‘z ishlarni tartibga keltirib, o‘zini «o‘limga mahkum qilingan» deb ta’kidlagan. 

Ularning xavotiri to‘g‘ri yoki yo‘qligi — alohida masala. Biz Darya Dugina va Vladlen Tatarskiyni kim o‘ldirgani, Zaxar Prilepinga kim suiqasd uyushtirganini bilmaymiz. Bu suiqasdlarda qandaydir izchillik bor deb aniq ta’kidlay ham olmaymiz. Nihoyat, Rossiyada o‘tgan yil ichida g‘alati o‘limlar ko‘p yuz berdi, ulardan turlicha ketma-ketlik yasash mumkin: o‘ldirilganlarning kasbi, boyligi va yiqilib tushish balandligiga qarab. Agar kimdir rus propagandachilariga ov uyushtirayotgan taqdirda ham ular yagona nishon emasligi aniq.

Rossiya hukumati va propagandachilari Dugin, Tatarskiy va Prilepinga Ukraina maxsus xizmatlari suiqasd uyushtirgan deb ta’kidlamoqda — ta’kid boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas, aslida. Ukraina hukumati barchasini rad etib chiqmoqda — rad etmaganida ham g‘alati bo‘lardi. Ukraina Bosh razvedka boshqarmasi rahbari Kirill Budanov, tabiiyki, «Mossad» o‘yinini qilmoqda: bir qarasang rad etayotgandek, lekin boshqa tomondan rad etmayotgandek — bunisi ham tushunarli: uning idorasi qo‘rqinchlilik va sirlilik nufuzini orttirishi kerak.

Zaxar Prilepin Rosgvardiyada shartnoma asosida xizmat qiladi va Ukrainada janglarda ishtirok etgan — u kombatant. Maksim Fomin (Vladlen Tatarskiy) ham 2014 yilda jang qilgan, (o‘zining so‘zlariga ko‘ra 2022 yilda ham). U ham kombatantlikka yaraydi. Bu ikkisi Jyeneva konvensiyalarining to‘g‘ridan to‘g‘ri mazmuniga ko‘ra, qonuniy nishon bo‘lgan. Bu hech narsadan dalolat ham bermaydi: esingizda bo‘lsa «nuqtali yo‘q qilish» to‘g‘risidagi qaror avtomatik bo‘lmaydi, doimo siyosiy bo‘ladi.

Darya Dugina esa kombatant bo‘lmagan. U halok bo‘lgan suiqasd uni yo‘q qilish uchun emas, uning otasi, Yevrosiyo mafkurachisi Aleksandr Duginni yo‘qotishga qaratilgan, degan versiya ham bor. Lekin u ham kombatant emas. Shu bilan birga, u Putinning bosh mafkurachisi roliga nomzod sanaladi, uni, agar qattiq istak bo‘lsa, urushayotgan Rossiyaning siyosiy rahbariyatiga taalluqli odam sanash mumkin. 

Budanovga «topib o‘ldirish»ni taklif qilinganlar ichida Vladimir Solovyov «maxsus harbiy amaliyot» zonasida bo‘lib turadi, lekin harbiy harakatlarda bevosita ishtirok etmaydi. U ham kombatant emas va noqonuniy nishon.

Boshqa tomondan, xalqaro huquqda propagandachilar harbiy hamda insoniyatga qarshi jinoyatlarda ishtirokchi deb topilgan holatlar ham bo‘lgan. 1946 yilda Nyurnberg tribunali Der Stürmer gazetasi bosh muharriri Yulius Shtreyxerni urush va genotsidni targ‘ib qilgani uchun osishga hukm qilgan. Haagada shu kunlarda genotsidni propaganda qilgani uchun Ruandadagi qayg‘u bilan eslanadigan «Ming tepaliklar radiosi»ni tuzgan Felisiyen Kabuguni sud qilishmoqda.

Ta’kidlash joiz, agar Vladimir Solovyov va Margarita Simonyan yoki boshqa inson harbiy jinoyatchi — genotsid va urush targ‘ibotchisi deya tan olingan (buni, albatta, sud hal qiladi) taqdirda ham, bu hol ularni kombatantga aylantirmaydi.

Menahem Finkelshteyn «kombatant — fuqaro» kabi qat’iy suvayirg‘ich reallikni to‘liq aks ettirmaydi, deganda mutlaqo haq edi. Bu turli rangdagi spektr bo‘lib, urush targ‘ibotchilarining joyi aslo «oddiy tinch aholi» joylashgan qismda emas. Lekin humanitar huquq reallikni aniq tasvirlash uchun o‘ylab topilmagan, aynan uni shakllantirish va urushayotgan tomonlarning harakatlarini cheklashga xizmat qilishi uchun yaratilgan.