Avtonomiya kafolati: nega Markaziy Osiyo davlatlari Xitoy bilan tobora yaqinlashmoqda?

Rossiya esa yangi reallikni tan olishga majbur, deydi siyosatshunos Andrey Kazansev Forbes Russia nashrida yozgan maqolasida.

Xitoy yetakchisi Si Jinpingning Markaziy Osiyo davlatlarining besh prezidenti bilan uchrashuvi natijasi 19 may kuni imzolangan va unda «Xitoy — Markaziy Osiyo» hamkorligining yangi formati ta’sis etilgani e’lon qilingan Sian deklaratsiyasi bo‘ldi. Sammitda konkret iqtisodiy masalalar, masalan Pekin tomonidan mintaqani rivojlantirish uchun 3,8 mlrd dollar ajratilishi muhokama qilindi. Biroq, Siandagi uchrashuvlar natijasi birinchi navbatda uzoq muddatli siyosiy oqibatlar nuqtayi nazaridan muhim. 

Chorrahada joylashgan davlatlar

Eslatib o‘tish joizki, G‘arb — AQSh va Yevroittifoq, shuningdek Osiyo davlatlari — Turkiya, Yaponiya va Janubiy Koreya Markaziy Osiyo davlatlari bilan o‘zaro hamkorlikning shunga o‘xshash formatiga ega. Yaqindan boshlab, Rossiya ham shu yo‘ldan yura boshladi. Turkiya, masalan, Turkiy davlatlar tashkiloti doirasida mintaqa davlatlari bilan hamkorlik qiladi. Mana shu format targ‘ibot va madaniy jihatdan eng kuchlisi bo‘lsa kerak.  

Yevropa Ittifoqida Markaziy Osiyo ishlari bo‘yicha maxsus vakil hamda yetarli tarzda ishlab chiqilgan mintaqaviy strategiya bor. Amerikaning formati institutsional jihatdan barqaror emas. Masalan davlat kotibi unda goh ishtirok etadi, gohida yo‘q. Boz ustiga, AQShning mintaqadagi manfaatlarini anglashi Vashingtondagi ma’muriyat almashinishiga qarab muntazam o‘zgarib turadi. Hozir g‘arbliklarning har ikki formati Afg‘onistondagi urushning muvaffaqiyatsiz tugashi, mintaqaga g‘arbda qiziqishning pasaygani, Ukraina inqirozi kontekstida Markaziy Osiyo bilan munosabatlarni qanday qurish kerakligini tushunmaslik oqibatida ochiq-ravshan tanazzul yoqasiga kelib qolgan.

Rossiyaga keladigan bo‘lsak, 2022 yilda mintaqa mamlakatlari bilan ilk sammit o‘tkazildi. Bunday uchrashuvlari an’anaviy tus olishi kerakdek, lekin hozircha MDH, KXShT va YeOII kabi mavjud tashkilotlar ishiga yana nimalar qo‘shishi mumkinligi tushunarsizroq. 

Ortiq savollarsiz

Xo‘sh, Sian deklaratsiyasida Markazi Osiyo davlatlari bilan hamkorlikka xitoycha yondashuv xususiyati haqida nimalar deyiladi? 

Hujjatning 2-punktida «ushbu sammit doirasida Markaziy Osiyo va Xitoy davlatlari rahbarlarining uchrashuv mexanizmi rasman shakllantiriladi. Sammit ikki yilda bir marta, bir tomondan Xitoyda va ikkinchi tomondan alifbo tartibida Markaziy Osiyo davlatlarida o‘tkaziladi» deb yozilgan. Keyingi sammit Qozog‘istonda o‘tadi. 

Markaziy Osiyo davlatlarining barcha yetakchilari o‘z hokimiyatlariga jiddiy tahdidlarga to‘qnash kelishgan. Islomiy radikalizm tahdidi saqlanib turibdi. Afg‘onistondagi beqarorlik bu xavflarni kuchaytiradi, shuningdek, narkotik moddalar savdosi bilan bog‘liq muammolarni ham. Ukrainadagi mojaro mintaqa mamlakatlariga Rossiyaning savdo hamkorlari sifatida sanksiya bosimini yuzaga keltirdi, g‘arb davlatlari ularning sanksiyalarni aylanib o‘tishda ishtirok etayotganidan gumon qilmoqda. 

Boz ustiga, Markaziy Osiyo davlatlari qisman avtoritarligicha qolmoqda, hattoki O‘zbekiston va Qozog‘iston singari siyosiy va iqtisodiy islohotlar o‘tkazayotganlari ham, siyosiy raqobat kuchli bo‘lgan Qirg‘iziston ham. G‘arb Markaziy Osiyo davlatlari bilan muloqot qilishda doimo o‘z manfaatlari va o‘z qadriyatlari o‘rtasida ikkilanib qoladi. Markaziy Osiyo bilan bog‘liq holatda bu dilemmani yechish amalda imkonsiz. Pekinni esa na demokratiya, na inson huquqlari qiziqtiradi, faqat iqtisodiy hamkorlik va muayyan loyihalar bo‘lsa bas. Bu Markaziy Osiyo rejimlariga ham nihoyatda qulay.

Xitoy mintaqa mamlakatlari yetakchilariga bu borada va nafaqat bu masalalarida yordam qo‘lini cho‘zishga tayyor.

Iqtisodiyot va xavfsizlik

Deklaratsiyaning 12-punktida Markaziy Osiyo davlatlari bilan xavfsizlik sohasida hozirgidek ShHT doirasida emas, to‘g‘ridan to‘g‘ri hamkorlikni kengaytirish haqida so‘z boradi. Shunday qilib, shu paytgacha odatiy bo‘lgan, Xitoy — Markaziy Osiyodagi iqtisodiy gegemon, Rossiya esa xavfsizlik sohasini himoya qiladi, degan formula o‘z dolzarbligini yo‘qotadi.  

Deklaratsiyada Markaziy Osiyoda mintaqaviy hamkorlikni, xususan mintaqa davlatlari rahbarlari maslahat uchrashuvlari mexanizmini qo‘llab-quvvatlashga urg‘u berilgan. Shu yo‘l bilan Pekin bu davlatlarni tobora o‘sib kelayotgan ziddiyatlarga ega possovet makonining boshqa qismidan ihotalanish va uzoqroq turishga kafolat bermoqda.

Boshqa tomondan Pekin markaziy osiyolik rahbarlarga G‘arb tomonidan ularning ishiga aralashuvdan himoyalanishni va’da qilmoqda. Bu haqda 4-punktda gap boradi: «Tomonlar davlat xavfsizligi, siyosiy va konstitutsiyaviy tuzum barqarorligi borasida yakdil qarashlarga ega va legitim davlat hokimiyatini obro‘sizlantirish va «rangli inqiloblar»ni provokatsiya qilish, shuningdek, har qanday sabab bilan har qanday ko‘rinishda boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashishga qat’iy qarshi turishadi».

Xitoyning Markaziy Osiyodagi asosiy ta’sir elementi — iqtisodiy bo‘lib, bu yerda munosabatlarning oldingi rivojlanish bosqichi bilan uzviylik ko‘zga tashlanadi. Bu kontekstda «Bir belbog‘ — bir yo‘l» tashabbusi doirasida hamkorlikni rivojlantirish, uni «Markaziy Osiyo davlatlari milliy rivojlanish strategiyalari, jumladan, Qozog‘iston Respublikasining «Nurli Jol» yangi iqtisodiy siyosati, Qirg‘iz Respublikasining 2026 yilgacha bo‘lgan milliy rivojlanish dasturi, Tojikiston Respublikasining 2030 yilgacha bo‘lgan milliy rivojlanish strategiyasi bilan bog‘lash» haqidagi 5-punkt muhim ahamiyat kasb etadi. Ko‘rinib turibdiki, bularning barchasi avvalroq «Bir belbog‘»ni Qirg‘iziston va Qozog‘iston a’zo bo‘lgan YeOII bilan bog‘lash bo‘yicha qilingan deklaratsiya ustida ro‘y bermoqda, holbuki amaliyotda Xitoyning tashabbusi va Yevrosiyo ittifoqi o‘rtasida o‘zaro aloqalar detalizatsiyasi juda kuchsiz ekanligi tufayli bu yo‘lda ziddiyatlar ro‘y berishi ehtimoli juda kam.

Markaziy Osiyo davlatlarning «Bir belbog‘ — bir yo‘l» tashabbusi bilan hamkorlik qilishi ularning Xitoydan Yevropa, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyo tomon cho‘zilgan yo‘li ustida jug‘rofiy joylashgani sababli ham muhim. Bu yerda Sian deklaratsiyasining yettinchi punktiga e’tibor qaratishga to‘g‘ri keladi — unda aviareyslar sonini oshirish, ishbirligi safarlarini soddalashtirish, mintaqada logistika tarmog‘ini takomillashtirish va «Xitoy — Markaziy Osiyo» transport yo‘lagini rivojlantirish haqida gap boradi. 

Muxtasar qilib aytish mumkinki, Xitoy diplomatiyasi bu yerda jiddiy muvaffaqiyatga erishgan. Birinchidan, yangi format oliy darajada uchrashuvlarni taqozo etadi, bu personalistik rejimlar uchun juda muhim. Ikkinchidan, Sian deklaratsiyasi real iqtisodiy mazmunga ega. Uchinchidan, Xitoyning mintaqada iqtisodiy yetakchiligiga sekin-asta xavfsizlik sohasiga ham ta’sir o‘tkazishi qo‘shilmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari endi har qanday tashqi tahdidlarga nisbatan Xitoy himoyasiga ega bo‘ladi. 

Rossiya esa endi Markaziy Osiyo davlatlarining tashqi siyosati yangi xalqaro realliklarga moslashib, yangi darajaga chiqqani anglashi kerak. Endi 5+1 formatlarining raqobati mintaqada Xitoyning roli yaqqol kuchaygani haqida gap bormoqda. Undan-da muhimi, Markaziy Osiyo beshligi tashqi o‘yinchilar bilan munosabatlarda possovet makonining boshqa qismlariga ko‘ra tobora katta avtonomlikni rasmiylashtirib bormoqda.