Россия ва Беларусни бирлаштириш йўлида. Путин ва Лукашенконинг учрашуви интеграция жараёнини тезлаштирадими?

Бу гал Беларусь етакчиси Кремлга узоқ йиллардан буён муҳокама қилинаётган интеграциялашув масаласида гаплашиш учун борди. Бу эса беларусларда навбатдаги хавотирларни пайдо қилди.

Навбатдаги учрашувда томонлар интеграциялашув жараёнини янада чуқурлаштириш масаласида 28та келишувга имзо чекишди. Путин матбуот анжуманида хурсандчилик билан барча келишувлар имзоланганини маълум қилди. Унга кўра, томонлар иқтисодиёт бўйича қонунчиликни бирлаштириш, ягона молия бозорини яратиш, солиқ ва божхона қонунчилигини уйғунлаштириш, шунингдек, умумий тўлов валютаси бўйича ишларни жадаллаштириш бўйича келишувга имзо чеккан. Путиннинг айтишича, икки президент ягона макроиқтисодий сиёсат олиб бориш бўйича келишиб олган.

Россия ва Беларусь энергетика борасида ҳам қатор келишувларга эришган. Хусусан, Россия 2022 йилда ҳам 2021 йилдаги нарх билан табиий газ етказиб берадиган бўлган. Икки давлат ягона ҳарбий тизим ҳақида ҳам келишувлар имзолаган. Путин томонлар шундоғам биргаликда «Ғарб-2021» ўқув машғулотларини ўтказганини айтиб ўтган. Унинг фикрича, НАТО давлатлари иттифоқчи давлатлар яқинида «фаолликни оширгани сабаб» биргаликда ҳарбий машғулотлар олиб бориш – нормал ҳолат.

Лукашенко мамлакат ички сиёсатидаги ҳолат ҳақида гапирди ва Путин Беларусдаги ҳолат сезиларли даражада яхшиланганини эътироф этди. Лукашенко Россия ва Беларусь интеграциялашуви кузатувчилар наздида тўхтаб қолгани, аслида эса бундай эмаслигини айтди. «1,5 йил аввал тизим мавжуд ва амалдаги ҳаракатларга ўтиш ҳақида ўйлаётгандик. Россия ва Беларусь интеграциялашуви танқидчиларига мурожаат қилмоқчиман. Бунда рус ва беларус халқи учун ёмон нарса йўқ. Ҳаммаси халқнинг фаровонлиги учун», дейди Лукашенко.

Шунингдек, у турли таҳдидларда Россия ва Беларусь ҳарбийлари биргаликда ҳаракатланишини олқишлади. «Агар лозим бўлса, Путин билан интеграциялашувни элементар тарзда амалга оширамиз. Агар янада яқинроқ ҳарбий-сиёсий интеграциялашув керак бўлса, Россия ва Беларусь халқининг хоҳишини сезсак, албатта, буни амалга оширамиз», деди Беларусь президенти.

Путиннинг айтишича, томонлар Россия ва Беларусь давлатларини бирлаштириш ҳақида ўйлашмаган ва бу жараён, агар содир бўлса, табиий равишда бўлиши керак. Учрашувлардан кейин маълум бўлдики, Москва сентябрь ойидан 2022 йилга қадар Минскка 630-640 миллион доллар атрофида кредит ажратади. Лукашенко бу суммани тасдиқлади ва бошқа пул керак эмаслигини айтди.

Путин Лукашенкога нима учун келишини сўраганини айтди: «Қилинган ишлар якуни бўйича гаплашиб олиш учун келишингизни сўрагандим. Биз соатларни текшириб олишимиз ва баъзи саволларга ечим топишимиз керак. Шунда ҳукуматлар баъзи келишувларни якунлаши мумкин бўлади. Адашмасам, улар эртага Минскда тўпланишмоқда».

Лукашенко бунга жавобан анча иш қилинганини айтди: «Менимча, бу борада кўп иш қолмади. Ҳар ҳолда ўтган учрашувимиз билан солиштирганда анча иш бўлди. Беш, ҳатто саккиз соатлаб ишлашимизга тўғри келди. Қайсидир маънода бу орқали биз бульдозер каби ҳукуматдагиларга бемалол ишлаш учун шароит қилиб беришимиз лозим».

Путин ва Лукашенко яккама-якка ҳолатда 3 соатдан кўпроқ гаплашишди. Уларнинг ОАВ учун очиқ учрашуви ҳам вазирларсиз ўтди. Кремль тарғиботчи журналистларининг ёзишича, икки президент учрашувни қуюқ қучоқлашиб бошлаган. Учрашув аввалида Лукашенко рус ва беларус халқларини деярли битта миллат деб атаб, улар битта қондан эканини таъкидлаган.

28 дастур

Бу иттифоқий дастурлар 2018 йилги ҳукуматлар учрашувининг маҳсули бўлган эди. Ўшанда Россия иқтисодий ривожланиш вазири Максим Орешкин бошқарган Москва делегацияси Беларусь иқтисодиёт вазири Дмитрий Крутой бошчилигидаги Минск вакиллари билан учрашувларда қатнашган.

Ушбу дастурларнинг айнан қандай кўринишда экани, уларнинг матни маълум эмас. Россия ҳам, Беларусь ҳам интеграциялашув (бирлашиш) борасидаги конкрет фактлар ҳақида маълум қилмаган.

ВВС таҳлилчиларининг сўзларига кўра, дунё давлатлари томонидан изоляция қилинган Беларусь ўз маҳсулотларини Россияга экспорт қилиш дардида юрибди. 6 сентябрь куни Лукашенко сиёсатига қарши бўлган фаоллар – Мария Колесникова ҳамда Максим Знак ёпиқ ўтказилган суд мажлисида мос равишда 11 йил ва 10 йилга озодликдан маҳрум қилинди. Бу эса янги санкцияларни келтириб чиқариши мумкин.

Интеграциялашув. Бу Беларусни қўшқўллаб Россияга топшириш деганими?

Интеграциялашувни оддий сўз билан икки давлатнинг бирлашиши дейиш мумкин. Путин ҳозирча бу ҳақда гаплашишмаганини айтди, аммо бу баёнотда калит сўз – ҳозирча. Гапнинг пўсткалласини айтганда, Россия Беларусни ўз сафига қўшиб олишга интилмоқда. Бунинг номини эса дипломатчасига интеграциялашув деб аташяпти.

Эндиликда интеграциялашувнинг йўл харитаси деб аталаётган бу 28 ҳужжат 1999 йилдан буён айтиладиган иқтисодий бирлик ғоясини якунлаб қўйиши мумкин. Ҳа, бу жараён бошланганда Лукашенко анча ёш, Россия тахтида эса марҳум Борис Елцин ўтирарди. Ҳозирча келишувга кўра, Беларусь нефть ва газ бозори бирлашишини кутмоқда, ахир шунақасига мамлакат энергетика мустақиллигига эга бўлиши мумкин. Россия эса Лукашенкодан кейин ҳам амалда бўлиши ҳуқуқий таъминланган тизим қолишини истайди. Ўтган йил августда содир бўлган воқеалар Россияни Беларусда Лукашенкодан кейинги давр ҳақида ўйлашга мажбур қилгани табиий.

Ёпиқ карталар

Интеграциялашув ҳақида шубҳаларни кучайтирувчи омил шуки, унда нима ёзилганини катта эҳтимол билан Путин, Лукашенко ва ҳужжатни ёзганлардан бошқа ҳеч ким билмайди. Ҳеч қандай детал очиқланмаганки, беларуслар наҳотки бу мамлакатни қўшқўллаб Россияга топшириш ҳақида бўлса, деб ҳайиқаётганида жон бор.

Юқорида айтилганидек, куни кеча имзоланган ва икки давлат интеграциялашувини тезлаштирган 28 дастур 2018 йил Максим Орешкин бошчилигидаги ишчи гуруҳ томонидан тузилган. Ўша вақтдаги Россия иқтисодий ривожланиш вазири шундай деганди: «Бу икки суверен давлат ва битта иқтисодиёт бўлади».

Аммо ЯИМи 2 триллион атрофида бўлган Россия ЯИМи 65 миллиард доллар атрофида бўлган Беларусь билан битта иқтисодиётга эга бўлиш учун ўлиб-тирилмаслиги кундек равшан. Тасаввур қилинг, бир бойда 30 миллион доллар пул бор, бошқа бир одамда 200 минг доллар. Ҳозирги интеграциялашув ҳолатида 30 миллион доллари бор одам 200 минг доллари бор одамга кел, пулларимизни бирлаштирамиз, шунда кўпроқ кўринади, демоқда. Бу эса мантиққа тўғри келмайди.

«Коммерсантъ» ихтиёрига келиб тушган маълумотларга кўра, интеграциялашув жараёнида Беларусь ва Россия ягона солиқ кодекси, ягона банк назорати, нефть, газ ва электр энергия бозорининг ягона назорати, ягона божхона тизими, ягона давлат харидлари тизимига эга бўлиши керак. 2019 йилда иқтисодий интеграция 2021 йил январдан амалга кириши айтилганди. Аммо пандемия ва Беларусдаги сиёсий инқироз сабаб воқеалар кечиккан.

Россияда нефть маҳсулотларининг экспорт божини камайтирмоқда ва 2024 йилга бориб бож йўқолади. Аммо қазилма бойликлари қазиб олингандаги солиқни оширади. Масалан, Беларусь узоқ йиллар Россия нефтини экспорт божларисиз сотиб олган, аммо 2024 йилдан уни жаҳон бозоридаги нархда сотиб олишга мажбур бўлади. Бу эса йилига 800 миллион доллар кўп харажат дегани. 2020 йилда Россия барибир Беларусга бироз бўлса ҳам нефтни арзонлаштириб берган.

«Катта оға билан яқинроқ муносабатда бўлиш керак экан»

Лукашенко Россия билан интеграциялашув ғоясини кўп марта танқид қилган ва Кремль ҳаммасини ўзи учун қулай қилиб олаётганини айтарди. Аммо ўтган йил августдаги воқеалардан кейин АҚШ ва Европа санкцияларига учрагач, Москва Лукашенконинг ягона умидига айланиб қолди. 2020 йил сентябрида Лукашенко ва Путин намойишлардан сўнг Москвада илк марта кўришганди.

«Бу воқеалар кўрсатдики, биз катта оғамиз билан яқинроқ алоқада бўлишимиз керак экан», деганди ўшанда Лукашенко ва учрашув давомида Путин айтган гапларни блокнотига ёзиб олганди. Ўшанда Россия Беларусга 1,5 миллиард доллар миқдорида кредит ажратган.

Лондондаги Чатем-Ҳаус халқаро алоқалар институти илмий ходими Ригор Астапенянинг айтишича, Лукашенко ўзи тушиб қолган мураккаб ҳолатдан қандай чиқиб кетишни ўзи ҳам билмаяпти. Беларуслик сиёсатчи Артём Шрайбман эса Лукашенко Беларусни Россияга топшириб қўйиб, Россия шимолий-ғарбидаги губернатор бўлишни истамаслиги, шу билан бирга, унинг ўзаро муносабатлардаги позицияси кучсизлангани бор гап эканини айтиб ўтган.