Зеленский тинчлик режасининг 20 банди ҳақида гапирди. Қандай янгиликлар бор?

Украина президенти Володимир Зеленский 24 декабр куни журналистлар билан мулоқот чоғида сўнгги ҳафталарда Украина, АҚШ ва Россия муҳокама қилаётган тинчлик режасининг 20 та бандини санаб ўтди. Зеленский бу режани «урушни якунлаш тўғрисидаги базавий ҳужжат» деб атаган. Бундан ташқари, Украина учун хавфсизлик кафолатлари ҳамда мамлакат тикланиши бўйича иккинчи ва учинчи ҳужжатларнинг ҳам қоралама вариантлари тайёрланган.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, Украина ва АҚШ томонлари «ҳужжатларни якунлашга анча яқинлашган», аммо ҳозирча тинчлик режасининг икки банди бўйича келишувга эришиб бўлмаяпти.

«Биз Донбасс ҳудуди ва Запорижжя АЭС бўйича Америка томони билан консенсусга эриша олмадик. Лекин кўпчилик позицияларни бир-бирига анча яқинлаштирдик. Умуман олганда, бу шартномадаги бошқа барча бандларда муроса йўли топилган», – деди у.

Украина президенти можароли масалаларни Доналд Трамп билан учрашувда муҳокама қилмоқчи.

Унинг сўзларига кўра, Киев Россия томонининг муҳокама қилинаётган бандларга муносабатини кутмоқда, шундан сўнг «кейинги қадамлар ва у ёки бу қарорлар учун эҳтимолий муддатлар ҳақида тасаввур ҳосил бўлади».

«Агар биз бугунги кунда мавжуд бўлган ушбу 20 та банд ҳақида гапирадиган бўлсак, бу сезиларли эволюцияни бошдан кечирган доиравий ҳужжат – бу ўша илгари 28 та банддан бошланган ҳужжат. <...> Бу ҳали қоралама лойиҳа. Бу ҳали томонлар ўртасида келишилган ҳужжат эмас, аммо унда урушни қандай тугатиш таклиф қилинаётгани ҳақида маълум бир мантиқ шаклланган», – дейди Зеленский.

Володимир Зеленский тақдим этган тинчлик режасида нима бор ва нима йўқ?

Янгиланган 20 банд

1-банд. Украина суверенитети тасдиқланади.

«Биз Украина суверен давлат эканини таъкидлаймиз ва шартномаларни имзолаганларнинг барчаси буни ўз имзолари билан тасдиқлайди», – деди Зеленский.

2-банд. Россия ва Украина ўртасида ўзаро ҳужум қилмаслик тўғрисида кенг қамровли шартнома тузилади.

Зеленскийнинг изоҳлашича, тўқнашув чизиғида мониторинг механизми яратилади.

3-банд. Украина мустаҳкам хавфсизлик кафолатларига эга бўлади.

4-банд. Украина қуролли кучларидаги ҳарбийлар сони – тинчлик даврида 800 минг киши даражасида бўлади.

800 минг – бу Украина қуролли кучларининг ҳақиқий миқдори, аммо бу Украина мудофаа кучларининг жами сони шунча дегани эмас (унга Миллий гвардия, Миллий полиция, Давлат чегара хизмати, Бош разведка бошқармаси ва УХХ қисмлари ҳам киради).

Украина армияси сонини чеклаш – Москва талабларидан биридир. 2022 йилда Россия Украина армияси сонини 85 минг кишигача чеклашни талаб қилганди.

Жорий йил ноябр ойи охирида ОАВда эълон қилинган 28 банддан иборат Уиткофф-Дмитриев режасида эса Украина армиясининг сони 600 минг киши билан чеклаш назарда тутилганди.

5-банд. АҚШ, НАТО ва Европанинг ҳужжатни имзоловчи давлатлари Украинага 5-модда намунасида хавфсизлик кафолатларини тақдим этади.

Агар Россия Украинага яна бостириб кирса – ҳарбий жавоб қайтарилади ва санкциялар тикланади. Агар Украина Россияга бостириб кирса ёки Россия ҳудудига ўт очса – хавфсизлик кафолатлари бекор қилинади. Агар Россия Украинага ўт очса – хавфсизлик кафолатлари кучга киради.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, бу бандда хавфсизлик кафолатлари учун АҚШга компенсация тўланиши ҳақида ҳам сўз борганди, бироқ энди бу пункт ўчириб ташланди.

Бундан ташқари, режада Украинанинг НАТОга қўшилмаслиги ҳақида банд йўқ.

Россия Украинанинг алянсга аъзо бўлишига қатъиян қарши ва режанинг аввалги версияларида шу ҳақда алоҳида банд ҳам бор эди.

«Бу томонларнинг келишуви: Америка, Украина, Европа ва Россия. Бизнинг фикримизча, бу НАТО аъзоларининг Украинани қабул қилиш ёки қилмаслик танловидир. Бизнинг танловимиз эса амалга ошди», – деди Зеленский чоршанба куни журналистлар билан учрашувда.

6-банд. Россия ўз қонунчилигида (жумладан, Давлат думасида ратификация қилиш орқали) Европа ва Украинага ҳужум қилмаслик сиёсатини мустаҳкамлаб қўяди.

7-банд. Украина Европа Иттифоқига кириш ҳуқуқига эга бўлади, шунингдек, бу масала кўриб чиқилгунга қадар Европа бозорига қисқа муддатли имтиёзли кириш ҳуқуқи билан таъминланади.

Зеленскийнинг қайд этишича, Европа Иттифоқига аъзолик – Украина учун хавфсизлик кафолатларининг бир қисмидир. У Украина 2027 йил ёки 2028 йилда Европа Иттифоқига аъзо бўлиши белгилаб қўйилишини истамоқда.

Россия президенти Владимир Путин эса Украинанинг НАТОга қўшилишидан фарқли ўлароқ, Европа Иттифоқига аъзо бўлишига ҳеч қачон қаршилик қилмаганини бир неча бор таъкидлаган.

8-банд. Украина учун глобал ривожланиш пакети, у алоҳида инвестиция шартномаси орқали белгиланади.

Пакет қуйидагиларни ўз ичига олади: инвестициялар учун тараққиёт фонди, газ инфратузилмасини ривожлантириш, ҳудудларни тиклаш, фойдали қазилмалар ва табиий ресурсларни қазиб олиш.

9-банд. Россия тажовузидан етказилган зарар учун реал компенсация назарда тутилмоқда.

Украина иқтисодиётини тиклаш, зарар кўрган ҳудудлар ва регионларни реконструкция қилиш, гуманитар масалаларни ҳал қилиш учун бир нечта фондлар ташкил этилади. Бу фондларга жами 800 миллиард доллар жалб қилиш мақсад қилинган.

Зеленский Россиянинг музлатилган активларидан қандай фойдаланиш режалаштирилгани ҳақида тўхталмаган.

10-банд. Ушбу келишувдан сўнг Украина АҚШ билан эркин савдо шартномасини тузиш жараёнини тезлаштиради. 

Зеленскийнинг сўзларига кўра, АҚШ Россия ҳам билан эркин савдо шартномасини тузмоқчи ва уруш тугагач, Вашингтон Россиядан санкцияларни кетма-кет олиб ташлаш йўлидан боради.

11-банд. Украина Ядро қуролини тарқатмаслик тўғрисидаги шартномага мувофиқ ядросиз давлат бўлиб қолишини тасдиқлайди.

12-банд. Запорижжя атом электр станциясидан қандай фойдаланиш – ҳали ечими топилмаган икки масаланинг бири.

АҚШ режасига кўра, станция уч давлат – АҚШ, Украина ва Россия томонидан биргаликда бошқарилиши керак.

АҚШ ушбу корхонадан дивидендларни учта мамлакат ўртасида тенг тақсимлашни (33 фоиздан) назарда тутувчи умумий механизмни ишлаб чиқишни таклиф қилмоқда. Бундай қўшма корхонанинг бош менежери америкаликлар бўлади.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, Украина учун бу «муваффақиятсиз ва нореал» – Киев Москва билан қўшма тижорий фаолият юритишни истамайди.

Киевнинг муроса таклифи: Запорижжя АЭС АҚШ ва Украина иштирокидаги қўшма корхона томонидан бошқарилади, ишлаб чиқарилган электр энергиясининг 50 фоизини Украина олади, яна 50 фоизини нима қилишни эса АҚШ мустақил равишда белгилайди.

Шу билан бирга, Зеленскийнинг қўшимча қилишича, ҳал қилиниши керак бўлган яна кўплаб масалалар бор: булар катта инвестициялар талаб қиладиган станцияни тиклаш, тахминан 2 миллиард евро турадиган тўғонни тиклаш ва станция ҳудудини демилитаризация қилиш.

Алоҳида мураккаб масала – окккпация остидаги Энергодар. Киев Россия қўшинларини шаҳардан олиб чиқишни талаб қилмоқда, аммо бу борада ҳали келишув йўқ, дея қўшимча қилди Зеленский.

13-банд. Украина ва Россия Федерацияси мактабларда ва бутун жамиятда ўзаро тушуниш, турли маданиятларга бағрикенглик ва ирқчилик ҳамда нотўғри қарашларни бартараф этишга қаратилган таълим дастурларини амалга ошириш мажбуриятини олади. Украина Европа Иттифоқининг диний бағрикенглик ва озчилик қатламлар фойдаланадиган тилларни ҳимоя қилиш бўйича қоидаларини жорий қилади.

14-банд. Ҳудудлар – иккинчи баҳсли ва энг мураккаб муаммо.

Украина ўт очишни тўхтатиш ҳар қандай ҳудудий ўзгаришларсиз, қўшинларнинг келишув тузилган пайтдаги ҳақиқий жойлашуви чизиғи бўйлаб қайд этилиши кераклигини таъкидламоқда.

«Аммо аслида биз шундай вазиятдамизки, россияликлар биз Донецк областидан чиқишимизни хоҳламоқда, америкаликлар эса бу муроса йўлини топишга ҳаракат қилмоқда – чунки биз чиқишга қаршимиз», – деб эслатди Зеленский.

АҚШ муроса сифатида Донецк областида ҳарбийлардан холи ёки эркин иқтисодий зона ташкил этишни таклиф қилди.

Аммо Зеленскийнинг сўзларига кўра, Украина буни фақат референдум орқали қабул қилиши мумкин, уни ташкил этиш учун унга ҳақиқий оташкесим амал қиладиган 60 кун керак бўлади.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, агар «қаерда турган бўлсак, ўша ерда қоламиз» форматида келишувга эришилса – Украина шу келишув асосида урушни тугатиши ва Запорижжя атом электр станцияси масаласини «ёпиши» мумкин. Агар йўқ бўлса – унда референдум.

«Бу менинг америкаликларга берган сўнгги сигналим эди ва амалда мулоқот шу бўйича давом этмоқда», – дея қўшимча қилди у.

Ушбу келишув кучга кириши учун Россия Украинанинг Днипропетровск, Суми, Харкив ва Миколайив областлари ҳудудларидан қўшинларини тўлиқ олиб чиқиши керак.

Зеленский ҳудудлар ва эркин иқтисодий зоналарни яратиш масалалари етакчилар даражасида ҳал қилиниши лозимлигини таъкидлаган.

Маълумки, Россия Украина Донбассни тўлиқ ташлаб чиқишини истайди. 19 декабр куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида Путин яна бир бор Москва можарони ўтган йилги ТИВдаги нутқида айтилган шартлар асосида тугатишга тайёрлигини айтди. Гап Россия тўлиқ назорат қилмаса-да, ўзиники деб ҳисоблаган тўрт областдан Украина қўшинларини олиб чиқиб кетиш ҳақида эди.

15-банд. Ҳудудий келишувлардан сўнг, Россия ва Украина ушбу келишувларни куч билан ўзгартирмаслик мажбуриятини олади. Ушбу мажбурият бузилган тақдирда, ҳеч қандай хавфсизлик кафолатлари қўлланмайди.

16-банд. Россия Украинага Днипро дарёси ва Қора денгиздан тижорий мақсадларда фойдаланишга тўсқинлик қилмайди.

Кемалар қатнови ва юк ташиш эркинлигини қамраб олувчи алоҳида денгиз битими ва фойдаланиш тўғрисидаги битим тузилади. Ушбу келишув доирасида Кинбурн бурни демилитаризация (ҳарбийлардан холи) қилинади.

17-банд. Очиқ масалаларни ҳал қилиш учун гуманитар қўмита тузилади.

Бу қўмита ҳарбий асирларни «барчани барчага» форматида алмашиш, тинч фуқароларни, шу жумладан болалар ва сиёсий маҳбусларни қайтариш, можаро қурбонлари муаммоларини ҳал қилиш билан шуғулланади.

18-банд. Украина келишув имзоланганидан кейин сайловларни имкон қадар тезроқ ўтказиши керак.

Зеленскийнинг таъкидлашича, президентлик сайловларини ўт очиш тўхтатилганидан кейин 60-90 кун ичида ўтказиш мумкин бўлади ва парламент ҳарбий ҳолатни бекор қилмасдан буни қонуний равишда таъминлаши мумкин.

Ҳарбий ҳолат бекор қилингач, парламент ва маҳаллий сайловларни ҳам ўтказиш мумкин бўлади.

Путин 19 декабр куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида Россия Украинада сайловлар ўтказиладиган кунда Украина ҳудудига зарба бермаслик ҳақида «ўйлаб кўришга тайёрлиги»ни айтди (Кремл Зеленскийни ноқонуний президент деб ҳисоблайди, чунки уруш туфайли Украина қонунчилигига кўра, навбатдаги президентлик сайловлари ўтказилмаган).

19-банд. Келишувнинг бажарилишини президент Трамп раислигидаги Тинчлик кенгаши назорат қилади. Украина, Европа, НАТО, Россия, Қўшма Штатлар ушбу механизмнинг бир қисми бўлади. Қоидабузарлик учун санкциялар кўринишидаги жазо чоралари қўлланади.

20-банд. Барча томонлар бу келишувга рози бўлганидан сўнг, дарҳол ўт очишни тўлиқ тўхтатиш режими кучга киради.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, Россия ҳар қандай ҳолатда ҳам режанинг ҳар қандай версиясига рози бўлиши керак, «чунки Москва президент Трампга: биз тинч йўл билан ҳал қилишга қаршимиз, дея олмайди».

Келишувни имзолашнинг аниқ муддати йўқ, аммо АҚШ уни имкон қадар тезроқ имзолашни истайди, дея қўшимча қилди Украина президенти.

Украина келишувни ратификация қилиш учун парламентга киритиши ва/ёки уни маъқуллаш учун умумукраин референдумини ўтказиши тахмин қилинмоқда. Украина сайловларни референдум билан бир вақтда ўтказишга қарор қилиши мумкин, дея қўшимча қилди Зеленский. Шартнома иккала томон ҳам ўз мажбуриятларини бажаргандан сўнг кучга кириши кўзда тутилган. Хавфсизлик кафолатлари келишув тўлиқ ратификация қилинган ёки референдумда маъқулланган тақдирдагина кучга киради.

Зеленскийнинг сўзларига кўра, тинчлик режасидан ташқари, ҳозирда яна учта ҳужжат қораламалари мавжуд. Булар:

• Украина, АҚШ ва Европа ўртасида хавфсизлик кафолатлари бўйича уч томонлама ҳужжат;
• Украина ва АҚШ ўртасида хавфсизлик кафолатлари бўйича икки томонлама ҳужжат;
• Украинани тиклаш ва 2040 йилгача иқтисодий ривожлантириш бўйича йўл харитаси.

Тинчлик режасининг олдинги версиялари қандай кўринишда эди?

21 ноябр куни Axios нашри Доналд Трамп маъмуриятининг Украинадаги урушни тўхтатиш режасини эълон қилганди. У 28 банддан иборат эди. Унда, хусусан, Қрим, Луҳанск ва Донецк де-факто Россияники деб тан олиниши (жумладан, АҚШ томонидан), Херсон ва Запорижжя областлари эса фронтнинг ҳозирги чизиғи бўйича бўлиниши кўрсатилганди. Россия Украинанинг тўрт области ва Қримдан ташқаридаги босиб олинган ҳудудлардан воз кечиши кераклиги, Украина эса ўз қўшинларини Донецк областидан тўлиқ олиб кетиши, бу Россия таркибидаги буфер зона бўлиб қолиши кўзда тутилганди.

Бундан ташқари, режада Россиянинг музлатилган активларидан 100 миллиард доллар Украинани тиклашга йўналтирилиши айтилган. Ушбу можарога алоқадор барча томонлар уруш давридаги хатти-ҳаракатлари учун тўлиқ амнистия олади, дейилганди ҳужжатнинг эски версиясида.

Кейинчалик ОАВ ва расмийлар режадаги турли ўзгаришлар ҳақида хабар беришди. Хусусан, Украина версиясига кўра, Киев мамлакат шарқида Украина қуролли кучлари назорати остида қолаётган ҳудудлар устидан назоратни сақлаб қолиши керак.

Россия президенти Владимир Путин Трамп маъмуриятининг дастлабки 28 бандлик тинчлик режаси Россия-Украина урушини тинч йўл билан ҳал қилиш учун асос бўлиши мумкинлигини айтганди.