Олтин нархининг ўсиши Кремлга урушни молиялаштиришда ёрдам беряптими?

Россиянинг олтин захираси қиймати икки йилда икки бараварга ошди — 142 млрд долларга, деб хабар бермоқда Россия ОАВ РФ Марказий банкига таяниб. Қимматлашаётган олтинга эътибор кучайиши бежиз эмас: олтиннинг улуши олтин-валюта захираси таркибида рекорд даража — 39,6 фоизга етди. Москва 2014 йилдан фаол равишда олтин тўплашни бошлаган. Бу кўрсаткич бўйича у АҚШ, Германия, Италия ва Франциядан кейин жаҳон рейтингида бешинчи ўринда.

Шу билан бирга, расмий статистикага кўра, Россия олтин захирасининг жисмоний ҳажми деярли ўзгармаган — ҳатто йил давомида тахминан 6,2 тоннага қисқарган. Шу ҳолатда ҳам Россия иқтисодиёти жаҳонда олтин нархининг ўсишидан фойда кўрмоқда. 15 октябр куни Comex биржасида декабр фючерслари нархи троя унцияси учун 4200 доллардан ошди. Бироқ 21 октябрга келиб нарх 6 фоизга пасайиб, 4100 долларга тушди. Олтин Россия иқтисодиётида қандай рол ўйнайди ва унинг қимматлаши Москвага ҳарбий бюджетни сақлаб қолишга қай даражада ёрдам беради — DW таҳлил қилди.

Россия 2008 йилги инқироздан бери олтин сотиб олиб келган, айниқса 2014 йилдан фаоллашган. Ўшандан бери йиллик ўсиш тахминан 20 фоиз атрофида — йилига 200 тоннага яқин. Агар 2014 йил охирида Марказий банк омборларида 1209 тонна олтин бўлган бўлса, 2022 йилга келиб Россия банкининг олтин захираси изчил тўплаш натижасида 2300 тоннадан ошиб кетди.

DW аввал ёзганидек, Кремл шу тариқа АҚШ долларига боғлиқликни камайтиришни кўзлаган — умуман олганда бу стратегия тўғри бўлиб чиқди. 2007 йилда олтин нархи тахминан 700 доллар атрофида бўлган, 2011 йилда 1900 долларгача сакраган, ҳозир эса 4200 доллар белгисини ҳам ортда қолдирди. 2015 йилда консерватив немис нашри Die Welt «Путин Россияни олтин захираси тузоғига туширди» дея таъкидлаган, чунки ўшанда олтин 1000 долларгача тушган эди. Кейинчалик «Владимир Путиннинг олтинга бўлган фатал чанқоғи» мақоласи муаллифларидан бири Путин оқилона ва муваффақиятли йўл тутганини тан олди. Амалиёт кўрсатишича, 2020 йилда 1470 долларгача пасайишдан сўнг ҳам нархлар ўсишни давом эттирди. Молия мутахассиси Ян Мелкумовнинг фикрича, нарх «унцияси учун 4,5–5 минг долларгача етиши» мумкин. Унга кўра, бу тренд Россияга олтинни аввалгидек ҳажмларда сотиб олмасдан, жаҳон нархининг ўсишидан ютуқ кўришга имкон беради.

Ҳарвард университетининг Дэвис маркази тадқиқотчиси Андрей Яковлев таъкидлашича, Марказий банк ихтиёридаги резервлар расман пул-кредит сиёсати мақсадларига — валюта курсини қўллаб-қувватлаш ва инфляцияга қарши курашга хизмат қилади. «Гипотетик жиҳатдан Россия банки олтиндан молия бозорларида операциялар учун фойдаланиши мумкин, аммо ҳозир бунга эҳтиёж йўқ: рубл курси етарлича барқарор, инфляцияни тийиш учун резервларни сарфлаш керак эмас, бошқа муаммолар эса Марказий банкда эмас, Молия вазирлигида», — дейди эксперт. У Думa қабул қилиши керак бўлган яқин уч йил учун Молия вазирлиги тайёрлаган бюджет лойиҳаси «реал эмас»лигига ҳам эътибор қаратади.

Ҳозирги вазият шундан иборатки, бюджет газ ва нефт сотишдан тушумларни камроқ олмоқда, Молия вазирлиги эса дефицитни қоплаш манбаларини излаши керак. Ҳозирча вазирлик Миллий фаровонлик фондидан (унда бошқа активлар қатори олтин ҳам бор) 2026 йилда умуман сарфланмаслигини, дефицит эса ички бозорда қарз олиш ҳисобига тўлиқ қопланишини назарда тутмоқда. «Аммо ҳукуматга яқин мутахассислар ҳам бу рақамлар ёзга бориб қайта кўриб чиқилишини тан олмоқда. Агар бюджет даромадлари туша бошласа, харажатлар — айниқса ҳарбий — ҳозирги даражада қолса, ҳокимият қўшимча манбаларни қидиришга мажбур бўлади», — дейди Яковлев.

Бундай ҳолатда, иқтисодчи фикрича, Москва олтин захирасининг бир қисмини сотишга қарор қилиши эҳтимолдан холи эмас. «Агар бюджет даромадлари билан вазият ёмонлашса, ҳокимият Миллий фаровонлик фонди маблағларини ишлата бошлаши ва, эҳтимол, олтин сотиши мумкин — кўпроқ ташқи бозорларда», — дейди у.

Иқтисодчи Игор Липсиц DW билан суҳбатда таъкидлашича, расмий жиҳатдан олтин захираларининг қимматлашиши давлатни бойроқ қилади. Аммо у қайд этишича, бу олтинни ташқи бозорда сотиш санкциялар туфайли қийиндир. Агар Россияга пул керак бўлса, харидор ким бўлади — асосий савол шу. Чунки уни чуқур тозалаш билан шуғулланувчи корхоналарнинг кўпчилиги рус олтинин қабул қилмайди, АҚШ ва Европа эса 2022 йилдаёқ рус олтинини сотиб олмасликка келишиб олган. Эҳтимол, харидорлар Яқин Шарқ ва Осиё бозорлари бўлади. «Велес Капитал» инвестиция компанияси баҳолашича, ўтган йили олтин, жумладан, Арманистон, Ҳонгконг ва БААга экспорт қилинган.

«Демак, катта дисконтлар талаб қилинади, бу камида олтин нархи ўсишининг бир қисмини «ёқиб юборади», — дейди Липсиц. У Кремл бундай сценарийга тайёр, назарий жиҳатдан бу ҳарбий бюджетни қўллаб-қувватлаш учун етарли бўлиши мумкин деб ҳисоблайди. Бироқ Ян Мелкумов фикрича, Украинадаги урушни молиялаштиришнинг асосий манбаи ҳануз ташқи бозорда углеводород сотишдан тушумлар бўлиб қолмоқда. «Россиянинг ҳарбий машинаси олтин ҳисобидан эмас, нефт-газ экспортидан тушаётган жорий даромадлар ҳисобидан ишлаяпти. Шу оқимлар бор экан, олтинга тегишмайди. Ҳозирча у — «қора кун» учун хавфсизлик ёстиқчаси», — дейди у.

Сўнгги тўрт йилда, расмий МБ маълумотларига ишонилса, Россия олтин сотиб олишни тўхтатган. Охирги шундай танаффус 2020 йилда — пандемия чекловлари сабаб кузатилган. 2022 йилда халқаро санкциялар жорий этилгани ва активларнинг бир қисми ЕИда музлатилганидан сўнг Марказий банк мамлакат ичида олтин харид қилиш ҳақида эълон қилган. Мелкумов қайд этишича, мамлакат захирани тўлдириш имконига эга, чунки Россия жаҳондаги энг йирик учта олтин қазиб олувчи қаторида (Хитой ва Австралиядан кейин) — йилига тахминан 330 тонна: «Шунинг учун унга харид учун жаҳон бозорига чиқиш шарт эмас: зарурат туғилса, Марказий банк металлни маҳаллий қазиб олувчилардан сотиб олади». Олтин, асосан, мамлакат ичида сақланади ва шошилинч зарурат туғилганда сотилиши мумкин. Бироқ эксперт урғулашича, «олтин — энг охирги даражадаги резерв, унга фақат бошқа тўлаш манбалари қолмаганда қўл урилади».

Шу билан бирга, мутахассислар қайд этишича, рус олтининнг катта қисми ҳамон экспортга кетмоқда, қолгани — ички бозорда сотилмоқда. Bloomberg маълумотига кўра, 2024 йилда россияликлар рекорд 75,6 тонна олтин сотиб олди, шу кунларда эса Санкт-Петербург биржаси олтин сотишни бошлади: 1 килограмм 11 млн рублга сотилди. Ҳозир қанча олтин экспорт қилинаётганини айтиш қийин — чунки Федерал божхона хизмати статистикаси ёпиқ. Бироқ экспертлар қазиб олиш ҳажмлари ички эҳтиёждан анча ошишини ҳам таъкидлаяпти.

Иқтисодчиларга кўра, олтинга сармоя киритган инвесторлар камида икки омилдан «миннатдор» бўлиши мумкин. Биринчиси — Европада Россиянинг давом этаётган ҳарбий эскалацияси. Андрей Яковлев таъкидлаганидек, у асосий беқарорлаштирувчи омиллардан бири бўлиб қолмоқда. «Олтиннинг қимматлашуви — бу глобал бозорлардаги ҳозирги тарангликнинг аксидир, инвесторлар ишончлироқ активларни излаяпти», — дея тушунтирди у.

Иккинчи муҳум омил — Доналд Трамп маъмуриятининг олдиндан тахмин қилиб бўлмайдиган сиёсати, дея ҳисоблайди молиявий таҳлилчи Ян Мелкумов. «АҚШ президентининг номуносиб хатти-ҳаракатлари ФРС мустақиллигини савол остига қўяди, долларға ишончни издан чиқаради. Бу фақат «яккаланиб қолган режимлар»да эмас, балки мутлақо оддий давлатларда — Европа мамлакатларида ҳам кузатилаяпти», — дейди у.

Эксперт сўзларига кўра, олтин яна «ҳимоявий актив» сифатида қабул қилинмоқда — уни фақат инвесторлар эмас, балки бутун бошли давлатлар ҳам ўз резервларини валюта тебранишларидан асраш учун фаол харид қилмоқда. Бироқ бу ҳар доим ҳам хавфсизликни англатмайди. Масалан, Биринчи жаҳон уруши бошида Россия империяси дунёда энг йирик олтин захираси — тахминан 1400 тоннага эга эди. Кейинчалик унинг салмоқли қисми йўқолди: бир қисми ҳарбий харажатлар ва Германияга репарацияларни тўлаш учун четга олиб чиқилди, яна бир қисми Фуқаролик уруши даврида йўқ бўлди.