«Бу русча ёзилгандек кўриняпти»: Украина бўйича режа матни нега шубҳа уйғотди?

Бир неча кун давомида жаҳон ОАВ АҚШ ва Россия вакиллари томонидан ишлаб чиқилган, деб таъкидланаётган Украина бўйича 28 бандли янги «тинчлик режаси» матнини нашр этди. Ҳужжатнинг ҳақиқийлигини аввалроқ, жумладан Axios, Politico ва The Financial Times нашрлари тасдиқлади, кейин эса расмий шахслар ҳам бевосита бўлмаса-да, буни маъқуллади. Режа Европа ва Украинада кескин танқидга учради, Россия президенти Владимир Путин эса уни «якуний тинчлик келишуви асоси сифатида» «мос» деб атади.

Режа 2022 йилги Истанбул келишувлари лойиҳасига нисбатан Киев учун деярли ҳеч қандай ён босишни ўз ичига олмайди, лекин Москва учун янги афзалликларни ўзида мужассам этган. Шу билан бирга, ҳужжат матни ҳам, унинг қандай тарзда эълон қилингани ҳам, ҳақиқатан ҳам таклифлар АҚШ маъмурияти иштирокида тайёрланганми ёки бу Москва талабларининг рўйхатими, деган саволларни туғдирди. Шунга қарамай, режа АҚШ, Европа ва Украина иштирокидаги музокараларга туртки берди ва улар унга ўзгартишлар киритиб, ўз таклифларини қўшди.

Режа эълон қилинганидан кўп ўтмай, сенатор-республикачилар гуруҳидан бир неча киши уни АҚШ давлат котиби Марко Рубиo билан муҳокама қилганини айтди ва Рубио уларга режа Вашингтон эмас, балки Россия томонидан ишлаб чиқилганини билдирганини таъкидлади. «Рубио бугун кундузи телефон қилди. У бизга бу таклифни вакилларимиздан бирига етказиб берилган ҳужжат сифатида қабул қилганимизни айтди. Бу — бизнинг тавсиямиз эмас, бизнинг тинчлик режамиз ҳам эмас. Бу — олинган таклиф», — деди Жанубий Дакотадан сенатор, республикачӣ Майк Раундс. Унинг сўзларига кўра, Россия томони таклифи Украинага топширилган ва у «жавоб қайтариш имконига эга».

«Рубиога кўра, бу маъмурият позицияси эмас, балки руслар хоҳишларининг рўйхати бўлиб, у энди европаликларга ва украиналикларга тақдим этилади», — деб қўшимча қилди сенатор Ангус Кинг.

АҚШ Давлат департаментида эса сенаторларнинг бу даъволари ёлғон, деб аталди. CNN телеканали таъкидлашича, Рубионинг ўзи «ғайриодатий қадам» ташлаб, X ижтимоий тармоғидаги саҳифасида сенаторлар адашганини айтди. Унинг таъкидлашича, «тинчлик таклифи АҚШ томонидан ишлаб чиқилган» ва Россия ҳамда Украина томонларининг таклифларига асосланган. CNN бу очиқ рад этишни «чалкаш ва эҳтимол, ноқулай вазиятга айланиши мумкин бўлган бурилиш» деб таърифлади.

Режани биринчи бўлиб эълон қилган Axios нашри икки нафар европалик дипломатга таяниб хабар беришича, ҳужжат ОАВда пайдо бўлганидан кейин европалик амалдорлар АҚШ Давлат департаменти билан боғланган ва изоҳ сўраган. Уларга бу «Трамп режаси эмас», деган жавоб қайтарилган. Politico нашри эса юзага келган бу ноаниқликни АҚШ маъмурияти ичида идоралар ўртасида етарли мувофиқлашувнинг йўқлиги билан изоҳлади.

Режа пайдо бўлиши ва унинг келиб чиқишига шубҳа билан қараганлардан бири Полша бош вазири Доналд Туск бўлди. У таклиф устида ишлашга тайёрлигини айтар экан, «ишни бошлашдан аввал режа муаллифи ким ва у қаерда яратилганини аниқ билиб олган яхши бўларди», деб ёзди.

Сенатор Майк Раундс режага баҳо берар экан, матн гўё аввал рус тилида ёзилгандай, деган фикрни билдирди. Британиянинг The Guardian газетаси таъкидлашича, ҳақиқатан ҳам матндаги айрим иборалар инглиз тилида табиий эшитилмайди ва рус тилидан сўзма-сўз таржимани эслатади. Масалан, «It is expected» (кутилади) каби пассив конструкция инглиз тилида ноқулай тузилган, рус тилидаги «ожидается» варианти эса кўпроқ мантиқий ва одатий феъл шаклидир, дея қайд этилади.

Матндаги бошқа «рус тилидаги сўзлар» сифатида The Guardian Украинадаги вазиятнинг охирги 30 йил ичидаги айрим «ноаниқликлари» (ambiguities)га ишора қилишини ва Киевнинг НАТОга қўшилишдан воз кечишини конституцияда «мустаҳкамлаш» (to enshrine) каби ифода ишлатилишини келтирди. Шунингдек, ҳужжатда Россия томони босиб олган Украина ҳудудларини Кремл фақат ўзи ишлатаётган «янги ҳудудлар» термини билан аташ ҳам қайд этилди, дея эслатади Германиянинг Die Welt нашри.

Суриштирувлар билан шуғулланувчи журналист Христо Грозев эса тахминан ярим йилча олдин «тинчлик режаси»нинг илк вариантларидан бирини тасодифан кўриб қолганини айтди. «Бу бутунлай Россия концепцияси эди, деярли бугун кўраётганимизга ўхшаш», — деб ёзди у.

Режанинг қаердан келиб чиққанлиги ва қандай қилиб ОАВга чиқиб қолгани мавзуси бўйича турли тахминлар пайдо бўлишига АҚШ президентининг Украина бўйича махсус вакили Стив Уиткоффнинг ўзи ҳам «ҳисса қўшди». У Axios муаллифига, режа ҳақидаги мақолага жавобан, «Эҳтимол, у буни К.дан олган» деб ёзди ва кейинчалик бу хабарни ўчириб ташлади. Sky News телеканали Уиткофф бу ерда Россия президентининг махсус вакили Кирилл Дмитриевни назарда тутган бўлиши мумкин, деган тахминни илгари сурди. Журналистлар Уиткофф аслида шахсий хабар ёзишни истаган, аммо адашиб очиқ пост қолдириб юбoрган бўлиши эҳтимолини таъкидлади.

Режанинг келиб чиқиши ва муаллифлигига оид шубҳаларга қарамасдан, у урушни якунлаш йўлларини муҳокама қилиш ва янги музокаралар учун бошланғич нуқтага айланди. Украина ва АҚШ расмий шахслари душанбага ўтар кечаси, 24 ноябрда, Женевада Украина, АҚШ ва Европа мамлакатлари вакиллари иштирокида ўтган «самарали музокаралар» давомида Украинада тинчликка эришиш бўйича янгиланган «ҳадли ҳужжат» ишлаб чиқилганини маълум қилди.

FT маълумотларига кўра, дастлабки 28 бандли режа 19 бандгача қисқартирилган. Нашр манбалари қайси бандлар чиқариб ташланганини аниқлаштирмаган. Bloomberg агентлиги ўз манбаларига таяниб хабар беришича, янги версиядан Россиянинг музлатилган активларидан 100 миллиард долларни Украина тикланишига йўналтириш ҳақидаги банд чиқариб ташланган. ABC телеканали таъкидлашича, қайта кўриб чиқилган режадан, шунингдек, Украина Қуролли Кучлари сонини қисқартириш ва томонларнинг уруш даврида қилган ишлари учун тўлиқ амнистия қилиниши ҳақидаги бандлар ҳам чиқарилган.

«Бошқа баъзи бандлар ҳозирча чиқариб ташланди ва кейинги музокаралар учун алоҳида ҳужжатларда кўриб чиқилади», — деб ёзади Bloomberg. Washington Post манбалари алоҳида таъкидлашича, асос сифатида Европа лойиҳаларидан бири эмас, 28 банддан иборат дастлабки таклиф қолмоқда.

«Ҳамманинг кўрган 28 бандли режаси энди ўша кўринишда мавжуд эмас. Баъзи бандлар олиб ташланди, баъзилари ўзгартирилди. Украина томонининг бирорта мулоҳазаси жавобсиз қолмади. Энг муаммоли масалалар бўйича якуний қарорларни президентлар қабул қилади», — деб ёзди Женевадаги музокараларда қатнашган Украина президенти офиси маслаҳатчиси Александр Бевз.

Рубио музокаралар «энди кейинги иш учун асос бўладиган “ҳужжат” яратилишига олиб келганини» билдирди. ЕИда ҳам Женевадаги музокараларда эришилган олға силжиш қўллаб-қувватланди. Ғарбнинг бу оптимизми Москва томонидан қабул қилинмади. Кремл режага киритилган тузатишлар ҳақидаги хабарларга изоҳ берар экан, 28 бандли лойиҳа «мавжуд бўлган ягона мазмунли вариант» эканини ва у «музокаралар учун жуда яхши асос бўлиши мумкинлигини» таъкидлади. Bloomberg эса ўз манбаларига таяниб, Россия вакиллари янгиланган тинчлик режасини қабул қилиб бўлмас, деб атаганини хабар қилди.