Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳалари муҳокамаси порталида янги таҳрирдаги Меҳнат кодекси лойиҳаси эълон қилинди.
Куйидагилар меҳнатга оид қонун ҳужжатларининг асосий вазифалар куйидагилар ҳисобланади:
ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва эркинликлари, шу жумладан меҳнат қилиш ҳуқуқи, иш танлаш эркинлиги, адолатли меҳнат шароитлари ва ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқларининг давлат кафолатлари ўрнатилиши;
иш берувчиларнинг самарали меҳнат жараёнини танлаш, жойлаштириш ва ташкил этиш ҳуқуқларининг амалга оширилишини таъминлаш;
меҳнат соҳасида ижтимоий шерикчиликни рағбатлантириш ва ривожлантириш;
ушбу Кодекснинг 3-моддасида назарда тутилган меҳнат ва ижтимоий муносабатларни улар билан бевосита боғлиқ бўлган ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий принципларига қатъий риоя қилиш;
ходимлар ва иш берувчиларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини самарали ҳимоя қилишни таъминлаш.
Меҳнатга оид қонун ҳужжатлари куйидагиларни тартибга солади:
ходимлар ва иш берувчилар ўртасидаги индивидуал меҳнат муносабатларини;
индивидуал меҳнат муносабатлари билан бевосита боғлиқ бўлган муносабатларни.
Индивидуал меҳнат муносабатлари билан бевосита боғлиқ бўлган муносабатларига куйидагилар киради:
ходимнинг айни иш берувчи билан меҳнат муносабатлари;
ходимни айни иш берувчи билан касбга тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш бўйича муносабатлари;
меҳнат қонунчилиги доирасидаги ижтимоий шерикчилик жараёнида вужудга келадиган жамоавий меҳнат муносабатлари;
меҳнат қонунчилигига, меҳнатни муҳофаза қилиш қоидаларига ва меҳнат қонунчилигини ўз ичига олган бошқа ҳужжатларга риоя етилишини текшириш ва назорат қилиш бўйича муносабатлар;
меҳнат соҳасидаги низоларни кўриб чиқиш бўйича муносабатлар.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида ўрнатилган қоидалар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар, чет эл фуқаролари ёхуд фуқаролиги бўлмаган шахслар томонидан таъсис этилган ёки ташкил етилган ташкилотлар, халқаро ташкилотлар ва чет эл юридик шахслари иштирокидаги меҳнат муносабатларига, агар Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ёки халқаро шартномаси бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, қўлланилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва меҳнат қонунчилиги меъёрларини ўз ичига олган бошқа ҳужжатларнинг амал қилиши давлат хизматчиларига, шунингдек қонунда кўзда тутилган хусусиятлар билан муқобил хизматни кўрсатаётган шахсларга нисбатан қўлланилади.
Шартнома асосида ҳарбий хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчилар, шунингдек ички ишлар органларида хизмат қилаётган ҳарбий хизматчилар, давлат хавфсизлик хизмати ва уларга тенглаштирилган шахслар учун меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари махсус қонун ҳужжатларига зид бўлмаган доирада қўлланилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари прокуратура органларининг ходимларига нисбатан "Прокуратура тўғрисида" ги қонунга зид бўлмаган доирада қўлланилади.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қутқарув хизмати ходимларининг меҳнат муносабатларини қутқарув хизмати тўғрисидаги махсус қонун ҳужжатлари билан тартибга солинмаган қисмларни тартибга солади.
Суд ҳукми билан жазони ўтаётган шахсларнинг меҳнат муносабатлари меҳнат қонунчилигига биноан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексида назарда тутилган имтиёзлар ва чеклашлар билан бирга тартибга солинади.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва меҳнат қонунчилигини ўз ичига олган бошқа ҳужжатлар қуйидаги шахсларга нисбатан қўлланилмайди (агар ушбу Кодексда белгиланган тартибда улар бир вақтнинг ўзида иш берувчи ёки уларнинг вакиллари сифатида иштирок етмаса):
муддатли ҳарбий хизматга чақирилганлар;
ташкилотнинг кузатув кенгашлари, тафтиш комиссиялари (аудиторлари) аъзолари ушбу ташкилотда тегишли функцияларни бажаришлари муносабати билан;
фуқаролик-ҳуқуқий шартномалар асосида иш (хизматлар) кўрсатувчи шахслар;
қонунда белгиланган бошқа шахслар.
Aгар шахсий меҳнатдан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатлар фуқаролик-ҳуқуқий шартнома асосида вужудга келган бўлса, лекин кейинчалик ушбу Кодексда ёки бошқа қонунларда белгиланган тартибда меҳнат муносабатлари деб тан олинган бўлса, меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва меҳнат қонунлари нормаларини ўз ичига олган бошқа ҳужжатлар бундай муносабатларга нисбатан қўлланилади.
Меҳнат ва улар билан бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий принциплари қуйидагилардан иборат:
ходимларнинг меҳнат ҳуқуқларининг тенглиги ва меҳнат ва бандлик соҳасидаги камситишни тақиқлаш;
айрим тоифадаги ходимлар меҳнатини ҳуқуқий тартибга солишда аниқ фарқларни аниқлаш;
меҳнат эркинлиги ва мажбурий меҳнатни тақиқлаш;
меҳнат соҳасидаги ижтимоий шериклик;
меҳнат ҳуқуқлари ва меҳнат мажбуриятларини бажариш кафолати;
ходимнинг ҳуқуқий ҳолатининг ёмонлашишига йўл қўймаслик.
Ҳар бир инсон меҳнат ҳуқуқларини амалга ошириш ва ҳимоя қилишда тенг имкониятларга эга.
Иш ва касбий фаолиятда камситиш тақиқланади. Дискриминация - бу ҳар қандай тўғридан-тўғри ёки билвосита чекловларни ўрнатиш, шунингдек, жинси, ёши, ирқи, миллати, терининг ранги, тили, ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ва расмий мавқеига қараб ҳар қандай тўғридан-тўғри ёки билвосита устунликларни таъминлаш, яшаш жойи, дини, эътиқоди, жамоат бирлашмаларига мансублиги, шунингдек ходимларнинг ишбилармонлик фазилатлари ва уларнинг меҳнатлари натижалари билан боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлар.
Иш ва (ёки) касб соҳасида камситилган деб ҳисоблаган шахс камситиш ҳақида белгиланган тартибда шикоят қилиши мумкин. Камситилган шахснинг камситишни бартараф этиш, бузилган ҳуқуқини тиклаш ва унга моддий ва маънавий зарарни қоплаш тўғрисидаги даъволари қондирилиши керак. Камситилган шахсга етказилган моддий ва маънавий зарарни қоплаш тўғрисидаги низолар суд тартибида ҳал етилади, камситувчи хусусиятга эга ҳаракатларда айбдор бўлган шахслар белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар.
Қуйидаги ҳолатларда камситилиш эмас деб ҳисобланмайди, яъни баъзи ишларга хос талаблар ёки ижтимоий ҳимояга муҳтож одамларга (оилавий мажбуриятлари бўлган шахслар, вояга етмаганлар, ногиронлар ва бошқалар) нисбатан алоҳида талаблар туфайли жиддий фарқлар, истиснолар, имтиёзлар, шунингдек ходимлар ва меҳнат соҳасидаги ҳуқуқларининг чекланиши.
Aйрим тоифадаги ходимлар меҳнатини ҳуқуқий тартибга солишда кескин фарқлар ходимнинг иш берувчи билан меҳнат муносабатларининг табиати, иш жойи, ходимнинг иш шароитлари ва характери, иш берувчининг ҳолати, айрим соҳалар ва касблардаги ходимларнинг ўзига хос хусусиятлари, тананинг психофизиологик хусусиятлари, оилавий мажбуриятларнинг мавжудлиги ва бошқа объектив ҳолатлар билан боғлиқ бўлиши мумкин.
Меҳнат эркинлиги - бу ҳар кимнинг меҳнат қобилиятидан тасарруф қилиш, уларни қонун билан тақиқланмаган ҳар қандай шаклда амалга ошириш, меҳнат фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий шаклларини, фаолият турини, касбини ва мутахассислигини, иш жойини ва меҳнат шароитларини эркин танлаш ҳуқуқини англатади.
Меҳнат муносабатлари билан боғлиқ равишда меҳнат эркинлиги меҳнат шартномаси эркинлигида намоён бўлади, бу қуйидагиларни англатади:
ходимлар ва иш берувчиларнинг меҳнат шартномасини тузиш эркинлиги. Ходимни ва иш берувчини меҳнат шартномасини тузишга мажбурлашга йўл қўйилмайди. Aгар иш берувчининг шартнома тузиш мажбурияти ушбу Кодексда, қонунда ёки ихтиёрий мажбуриятда назарда тутилган бўлса, иш берувчи ходим билан меҳнат шартномасини тузишга мажбурдир;
томонларнинг келишуви бўйича меҳнат шартномасининг шартномавий (зарур ва қўшимча) шартларини белгилаш;
ходим ва иш берувчи ўртасидаги келишувга биноан меҳнат шартномасини ўзгартириш имконияти;
томонларнинг розилиги билан исталган вақтда ҳар қандай меҳнат шартномасини бекор қилиш имконияти;
ходимнинг ушбу Кодексда белгиланган тартибда ўз ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқи;
ушбу Кодексда белгиланган меҳнат шартномасини бекор қилиш учун асослар мавжуд бўлса, иш берувчининг ўз ташаббуси билан ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқи;
ушбу Кодексда назарда тутилган ҳолларда, меҳнат шартномасида уни бекор қилиш учун қўшимча асосларни кўриб чиқиш имконияти.
Мажбурий меҳнат тақиқланади.
Мажбурий меҳнат деганда, шахснинг ўз ихтиёри билан ўз хизматини таклиф қилмаганлиги учун жазолаш таҳдиди остида талаб қилинадиган ҳар қандай иш ёки хизмат тушунилади. Жазо деганда жисмоний шахсга унинг ихтиёрий розилиги бўлмаган тақдирда меҳнат фаолиятини амалга оширишга мажбур қиладиган ҳар қандай моддий, жисмоний ёки руҳий таъсир чораларини қўллаш ёки таҳдид қилиш тушунилади.
Қуйидаги ишлар, яъни:
ҳарбий хизмат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида ҳарбий хусусиятдаги ишларни бажариш ёки муқобил хизмат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида амалга ошириладиган ишлар учун ишлаш;
ижроси фавқулодда ёки ҳарбий ҳолат жорий қилиш билан белгиланадиган иш;
суд ҳукми ижро этилишида қонунга риоя етилиши учун масъул бўлган давлат органлари назорати остида суд ҳукми кучга кириши натижасида бажарилган ишлар мажбурий меҳнат ҳисобланмайди.
Меҳнат соҳасида ижтимоий шериклик принципи тенг ҳамкорликда мумкин бўлган муросага эришиш учун ходимлар ва иш берувчиларнинг манфаатларини мувофиқлаштириш учун институтлар ва механизмлар тизими орқали ходимлар, уларнинг вакиллари, иш берувчилар, уларнинг вакиллари ва давлат ижроия органларининг ўзаро муносабатидан иборат.
Меҳнат соҳасида ижтимоий шериклик тамойилига асосланиб, меҳнат қонунчилиги:
меҳнат муносабатларини тартибга солиш бўйича ходимлар ва иш берувчиларнинг манфаатларини уйғунлаштириш мақсадида икки томонлама (ходимлар, уларнинг вакиллари ва иш берувчилар, уларнинг вакиллари ўртасида) ва уч томонлама (ходимлар, иш берувчилар ва давлат ижро ҳокимияти вакиллари ўртасида) меҳнат соҳасида ҳамкорликни амалга ошириш учун зарур шарт-шароитларни ва бевосита боғлиқ муносабатлар яратади;
ходимлар ва иш берувчиларнинг ўз манфаатларини ифода этиш ва ҳимоя қилиш учун бирлашиш ҳуқуқини кафолатлайди;
ходимлар ва иш берувчилар вакилларининг жамоавий музокаралар ўтказиши, жамоавий битимлар ва жамоавий шартномалар тузиш ҳуқуқини таъминлайди;
касаба уюшма қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи билан келишилган ҳолда иш берувчи томонидан қандай маҳаллий ҳужжатлар қабул қилиниши мумкинлигини белгилайди;
меҳнат низоларини ҳал қилишда ходимлар ва иш берувчиларнинг вакилларининг иштирокини таъминлайди;
ходимлар ва иш берувчиларнинг меҳнат соҳасидаги манфаатлар мувозанатини таъминлашга қаратилган бошқа чора-тадбирларни белгилайди.
Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қуйидагиларни таъминлайдиган воситалар ва усулларни белгилайди:
меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида ва меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида шунингдек меҳнат шартномасида белгиланган ходимлар ва иш берувчиларнинг ҳуқуқларини амалга ошириш;
иш берувчилар ва ходимлар томонидан меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, шунингдек меҳнат шартномаси билан белгиланган бошқа мажбуриятларни бажариш;
ходимлар ва иш берувчиларнинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бузилган ҳуқуқларни тиклаш;
иш берувчиларнинг ходимлар меҳнат ҳуқуқларини ва меҳнат қонунчилигини бузганлиги учун жавобгарлик, шунингдек меҳнат мажбуриятларини бузганлик учун ходим жавобгарлиги.
Ҳар қандай норматив-ҳуқуқий ҳужжат катта юридик кучга эга бўлган ҳуқуқий акт билан таққослаганда, ходимнинг мавқеини ёмонлаштирмаслиги керак.
Ҳеч бир локал ҳужжат, шу жумладан иш берувчининг шахсий ҳуқуқий ҳужжати, меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, шунингдек жамоавий шартномаларга нисбатан ходимнинг аҳволини ёмонлаштириши мумкин эмас.
Ушбу Кодексда, жамоавий шартномаларда, жамоа шартномаларида ёки меҳнат шартномаларида белгиланган муддатлар тақвим санаси, йиллар, ойлар, ҳафталар ёки кунларда ҳисобланган вақтнинг тугаши ёки содир бўлиши керак бўлган воқеа белгиси билан белгиланади.
Ушбу Кодексда меҳнат ҳуқуқлари ва мажбуриятларининг вужудга келиши ёки бекор қилиниши билан боғлиқ давр, унинг бошланиши аниқланадиган календар санасидан кейинги кундан бошланади.
Йиллар, ойлар, ҳафталар билан ҳисобланган муддатлар сўнги йилнинг, ойнинг, ҳафтанинг тегишли саналарида тугайди. Aгар ойлар билан ҳисобланган даврнинг охири, ой бошланган ойга нисбатан кунлар кўп ёки камроқ бўлган ойга тўғри келадиган бўлса, муддат тугаган ойнинг охирги куни муддат тугаган кун ҳисобланади.
Шунингдек, тақвим йиллари, ойлари, ҳафталари ёки кунларида ҳисобланган вақт оралиғига ишламайдиган кунлар хам киритилади.
Aгар муддатнинг охирги куни дам олиш кунига тўғри келса, ундан кейинги биринчи иш куни муддат тугайдиган кун ҳисобланади.
