Украина урушининг учини йили кетаётган бир вақтда Швейцариянинг Бюргеншток курорт шаҳрида тинчлик саммити ўтказилмоқда. 90 дан ортиқ давлатлар унга ўз вакилларини юборишга ваъда берган, аксар мамлакатларнинг шахсан давлат етакчилари саммитда қатнашади. Хўш, унда нималар муҳокама қилинади? Бу саммит Украинага нима беради? Швейцариядаги йиғилиш уруш тугашига ёрдам берадими?
Ташкилотчи – Зеленский
ОАВда бу саммит фаол муҳокама қилинмоқда. Унинг ташкилотчиси Украина президенти Володимир Зеленский бўлиб, саммитга Россия ва унинг бир нечта иттифоқчисидан ташқари ҳамма таклиф қилинган. Тадбир танқидчилари ундан қандайдир натижа кутиб бўлмайди деб ҳисобламоқда. Ахир саммит бошланиши арафасида ҳам унда айнан нима муҳокама қилиниши кўпчиликка маълум эмасди. Зеленский эса бу саммитни ўтказишнинг ўзини катта ғалаба деб ҳисобламоқда.
Мезбон Швейцария ҳукуматига кўра, саммитни урушни тугатиш жараёнининг бошланиши деб бўлмайди, аммо уни тинчлик йўлидаги илк катта қадам дейиш мумкин.
Байден, Путин ва Си қатнашмайди
Ушбу тинчлик саммити ғояси қандай пайдо бўлгани ҳақида икки оғиз. Украинада 2022 йил охирида, Херсон озод қилингани ва муваффақиятли юришлардан илҳомланиб, шундай тинчлик саммити ҳақида гапира бошлашди. Ўшанда бу йиғилишни ташкил қилиш учун Украина президент маъмурияти раҳбари Ондрий Ермак тайинланди. Аввалига Украина тинчлик бўйича ўз формуласини тарғиб қилиб, дунё давлатларининг қўлловига эга бўлишга интилди. Бундан мақсад катта эҳтимол «Мана, бизни кўпчилик қўллаяпти» деб ўз тинчлик режасини Москвага кўрсатиш бўлган.
Агар бугун бошланган саммит ўша вақтда ўтказилганда вазият бошқачароқ бўларди. Чунки у вақтда устунлик Украина томонда, Ғарбнинг Киевни қўллови ҳам кучлироқ эди. Ҳозир эса вазият бошқача. Россия фронтда вазиятни ўз томонига оғдирган, Харкивда муваффақиятсиз бўлса-да, янги юришларни бошлаган. Бир сўз билан айтганда, ҳозир «тўп Россия томонда».
Ғарб эса Украинага ёрдамни камайтирган. Тўғри, янги ёрдамлар таклиф қилинмоқда, лекин амалда кўп нарса тўхтаб қолган. Бу учун ҳатто АҚШ президенти Байден Украина етакчиси Зеленскийдан кечирим сўради ҳам. Бу орада Россия Хитой билан янада яқинлашиб олди, Путин чинликларни тинчлик саммитига бормасликка кўндирди.
Бундан ташқари, орада Исроил ва ҲАМАС ўртасида уруш бошланиб, кўпчиликнинг эътибори Яқин Шарққа қаратилди. Ўша уруш фонида Зеленский Исроилни қўллашини айтиб чиққач эса аксар мусулмон олами ва айниқса араб давлатларининг Украинага нисбатан муносабати кескин ўзгарди. Кейинчалик Зеленский бу риторикасини такрорламади, араб давлатларига бориб учрашувлар ўтказди, аммо барибир уруш бошидаги муносабатларни тиклаш энди имконсиз. Юқоридаги омиллар тинчлик саммитининг даражасини сезиларли пасайтирди дейиш мумкин.
Яна бир тушунарсиз томони – охирги лаҳзагача саммитда нечта давлат вакиллари қатнашиши аниқ эмасди. Масалан, Саудия ҳеч кимни юбормаймиз деганди, аммо бугун ташқи ишлар вазирини Швейцарияга юборди. Бошида 160 та давлат таклиф қилингани айтилди, кейин уларнинг сони камайди, кейин кўп давлатлар ҳукумат раҳбарларини эмас бошқа вакилларни юборадиган бўлди. Киев вакиллари 107 та давлат қатнашишга рози бўлганини айтди. Саммит бошланиши арафасида эса мезбон Швейцария ҳукумати 90 та давлат вакиллари кутилаётганини эълон қилди.
Саммит ташкилотчилари учун энг муҳим масалалардан бири унда Хитойнинг қатнашиш-қатнашмаслиги эди. Аммо таклиф қилинган вақтдаёқ Хитой вакиллари саммитда фақат Россия иштирок этган тақдирдагина боришини айтиб бўлганди. Кейин Хитой барибир ўз вакилларини юбориши ҳақида миш-мишлар тарқалди. Аммо Путиннинг Хитойга ташрифидан кейин барибир Пекин вакиллари Швейцариядаги саммитда бўлмаслиги ойдинлашди. Володимир Зеленский Хитой етакчиси Си Жингпингга шахсан видеомурожаат йўллаб, саммитга таклиф қилгани ҳам вазиятни ўзгартирмади.
Хитой рад этгач эса Зеленскийнинг риторикаси ўзгарди. Сингапурдаги хавфсизлик форуми давомида Зеленский Хитойни «Путин қўлидаги инструмент» деб атади. Шунингдек, Пекинни бошқа давлатларни тинчлик саммитида қатнашмасликка ундашда айблади. «Бу энди фақат Россияни эмас, урушни қўллаш. Чунки сен тинчлик саммитини қўлламаяпсанми, бўлиб ўтаётган воқеаларни нормал ҳолат деб ҳисоблайсан», деди Зеленский Хитой ҳақида.
Пекин эса ўз манзилига айтилган бу айбловларни рад этиб, тинчлик саммити юқори савияда ўтишини исташи, бу учун эса унда Россия томони ҳам қатнашиши кераклигини билдирди.
Путин ва Си каби Байден ҳам бормайди
Куни кеча Олаф Шолцга Happy Birthday қўшиғини куйлаб берган АҚШ президенти Жо Байдан ҳам Швейцариядаги саммитда қатнашмайди. Унинг ўрнига АҚШ вице-президенти Камала Ҳаррис борадиган бўлди. Байден 13-15 июн кунлари Италияда ўтган G7 давлатлари йиғилишида қатнашди. Тинчлик саммити санаси айнан Байденнинг Италияга сафарига боғлиқ бўлган. АҚШ етакчиси Байден украиналик ҳамкасби Зеленский билан Италияда учрашишга улгурди. G7 йиғилишидан эса тўғри Калифорнияга йўл олиб, сайловолди тадбирларни бошлаши маълум бўлди.
Ташкилотчилар Байденнинг саммитда қатнашмаслигини фожиа деб ҳисобламаяпти. Чунки Байден ва Зеленский яқинда Францияда ҳам учрашишганди (айнан ўша учрашувда Байден Зеленскийдан кечирим сўради), кейин Италияда хавфсизлик борасида АҚШ ва Украина ўртасида йирик келишув имзоланди.
Саммитда 40 дан ортиқ давлат раҳбарлари, хусусан, Франция президенти Эммануэл Макрон, Британия бош вазири Риши Сунак, Канада бош вазири Жастин Трюдо, Германия канцлери Олаф Шолц каби дунё етакчилари қатнашиши белгиланган. Дарвоқе, саммит бошланиши олдидан Германия канцлери Зеленскийни мамлакат учинчи Patriot батареяларини олишига навбатдаги марта ишонтирди.
Нималар муҳокама қилинади?
Украина саммитда уч босқичда муҳокамалар ташкил қилишни режалаштирган. Булар – озиқ-овқат хавфсизлиги, радиацион ва ядровий хавфсизлик, шунингдек, асирларни, депортация қилинган украиналиклар, болаларни қайтаришни ўз ичига олган гуманитар хавфсизлик масалалари. BBC'нинг ёзишича, бу муҳокамалар ва улардаги натижалар воситачи давлатлар орқали Россияга етказилади. Бундай тажриба бор ва ундан ғалла келишуви доирасида фойдаланилган.
Саммитда Украина глобал қўлловни қўлга киритиши қийин бўлади, чунки мезбон Швейцария ҳам тинчлик режаси борасида Украинадан бошқача фикрда. Масалан, Киев фақат ўзи таклиф қилаётган тинчлик режасидан бошқасини қабул қилиш ҳақида гап бўлиши мумкин эмас деб ҳисоблайди. Лекин Швейцария тинчлик жараёни Россиясиз бўлиши мантиқсиз деган қарашда. Саммитни очиб берган мезбон давлати президенти Виола Амҳерд ҳам очилиш нутқида буни яна бир бор такрорлади.
«Россиясиз тинчлик жараёни бўлиши мумкин эмас. Буни аниқ қилиб айтишимиз керак. Шу учун гап Россия жараёнда бўлиш-бўлмаслигида эмас, қачон бу жараёнга жалб қилинишида», деганди Швейцария ташқи ишлар вазири Иняцио Кассис душанба кунги матбуот анжуманида.
Швейцария томони позициясига кўра, тинчлик саммитида аввалги шунга ўхшаш учрашувлар вақтида ечилмаган саволларни биринчи навбатда ҳал қилиб олиш керак. Шундагина иккинчи қадамни қўйиш ва Россияни жараёнга жалб қилиш мумкин бўлади.
Киевнинг вариантини қабул қилишадими?
Швейцариядаги саммит кўпроқ глобал Ғарбнинг Украинани қўллаш борасида якдиллигини навбатдаги марта такрорлаши билангина самарали бўлиши мумкин, лекин буни улар бошқа минбарларда ҳам айтиб бўлишди. Глобал жануб эса Украина тинчлик режасини қабул қилиши қийин масала, чунки улар Россия билан муносабатлари бузилишини исташмайди.
Бу орада ОАВда Хитой Киев кескин рад этган ўз тинчлик режасини давлатлар билан муҳокама қила бошлагани, керак бўлса бу борада ўз режасига асосланган бошқа тинчлик саммити ўтказиши мумкинлиги ҳақида ёзмоқда. Хитой режасини аллақачон Россия ва Бразилия қўллаб бўлган. Хитой ташқи ишлар вазири Ван Ига кўра 50 тача давлат Хитойнинг режасига ижобий муносабат билдирган.
Швейцариядаги саммит билан параллел тарзда Нижний Новгородда Россия тузган БРИКСга аъзо давлатлар ташқи ишлар вазирлари йиғилиши ўтказилади. Хитой ҳам табиийки қатнашадиган бу учрашувда айнан Пекиннинг Украинада уруш бўйича тинчлик режаси асосий муҳокама мавзуси бўлади.
Тинчлик саммити мезбони Швейцария бу борадаги ҳар қандай параллел муҳокамаларни, тинчлик бўйича ҳар қандай учрашувларни қўллашини айтиб келади. Зеленский эса бу урушнинг қурбони Украина бўлгани учун фақат Киев урушни тугатиш бўйича режа таклиф қилишга ҳақли деб ҳисоблайди.
