28 декабрда Эрон шаҳарларидан бирида тухум нархининг кескин ошишига қарши бошланган норозиликлар 29 декабрда бутун мамлакатга ёйилиб, сиёсий тус олди ва 4 кундирки оммавий намойишлар давом этмоқда.
Эронда вазият қай аҳволда?
Reuters’га кўра, мамлакат шимолидаги Машҳад шаҳрида кўчаларга чиққан фуқаролар мамлакатдаги иқтисодий вазиятдан норозилик билдиришмоқда. Мамлакатда ишсизлик даражаси ортган, инфляция кучайган ва айрим маҳсулотлар тақчиллиги кузатилмоқда.
Давлат нашрлари хабарларига кўра, мамлакатдаги 1200 дан ортиқ аҳоли пунктларида норозилик акциялари қайд этилган.
Мамлакатнинг Ришт, Шероз, Исфаҳон, Кирмоншоҳ ва Ҳамадон шаҳарларида йирик намойишлар ўтгани ҳақида маълумотлар берилган. Машҳадда ўтган энг йирик намойишда 52 киши ҳибсга олинган.
Полиция бундай акцияларга олдиндан рухсат олинмаганини маълум қилиб, намойишчиларни огоҳлантирган. Шунингдек, оммавий равишда ҳибсга олишлар рўй бергани айтилмоқда.
Ҳукумат ижтимоий тармоқлар ва мессенжерларни блоклади
Мамлакатда рўй бераётган оммавий намойишлар фонида форс ҳукумати Instagram ижтимоий тармоғи ва Telegram мессенжерини блоклади.
«Эрон ҳукумати тинч намойишчиларнинг @sedaiemardom (Садои мардум) ва бошқа каналларини тўсиб қўйиш борасидаги сўровини очиқ рад этганимиздан сўнг эронликларнинг аксарият қисми учун Telegram’га уланишни блокламоқда», — деб ёзган Telegram асосчиси Павел Дуров Twitter’даги ўз саҳифасида.
Эрон ҳукумати бундай қарорга келишига сабаб сифатида «мамлакатда тинчликка эришиш ва фуқаролар хавфсизлигини таъминлаш»ни кўрсатмоқда.
«Биз фуқаролардан ноқонуний акциялар уюштирмасликни сўраймиз. Агар улар йиғилмоқчи бўлишса, аввал ариза билан мурожаат қилишлари керак бўлади», деган Эрон ИИВ раҳбари Абдулризо Раҳмон-Фазлий.
У ижтимоий тармоқлар орқали намойишчилар бир-бири билан алоқа қилаётганига қарши муносабат билдирган.
Эрон президенти Ҳасан Руҳоний намойишларга чиқиш эронликларнинг конституциявий ҳуқуқи эканлигини таъкидлаб ўтди. Press TV телеканалига кўра, у «танқидни зўравонликдан фарқлаш» лозимлигига эътибор қаратган:
«Намойишлар, танқид қилиш — одамларнинг конституциявий ҳуқуқидир... Лекин танқид давлатга зарар келтирувчи зўравонликдан фарқ қилиши керак», дея президент сўзларини келтирган телеканал.
Намойишларга сабаб нима бўлди?
Эрон — Яқин Шарқ минтақасининг етакчиларидан бири, унинг шиалар яшайдиган қисми яловбардори ҳисобланади. Эроннинг шарофати билан Яманда ҳусийчилар, Ҳизбуллоҳ, Асаднинг Суриядаги режими, Ироқда Ободий ҳукумати яшаб келмоқда. Тугаб бўлган йилда Эрон ўзининг азалий орзуси — Ўрта Ер денгизидан Форс кўрфазига қадар шиалар белбоғи яратишга муваффақ бўлди. Айни пайтда Эрон Ливан, Сурия ва Ироқнинг расмий ҳукуматларини ҳам, бу мамлакатларда улкан миқдордаги жангарилардан иборат Ҳизбуллоҳни ҳам, Ироқдаги шиа лашкарлари, Суриядаги бир қатор ҳарбийлашган тузилмаларни ҳам ўз назорати остида ушлаб турибди. Эрон шунингдек, маълуму машҳур ҲАМАСнинг бош ҳомийсига айланиб улгурди.
Буларнинг барчаси чиройли ва «геосиёсий» эшитилса-да, лекин суннийлар, Исроил ва Ғарбга қарши тугамас урушлар жиддий иқтисодий муаммоларга гирифтор қилмоқда, Сурияда эса Ислом инқилоби соқчилари корпуси — ИИСК сафида тобора кўпроқ ёш эронликлар нобуд бўлишмоқда.
Эроннинг ички муаммолари бутун бир мажмуага айланиб улгурган, бўлиб ўтаётган воқеалар эса Эрон мухолифати шунча тозалашлар ва «маданий инқилоблар»га қарамасдан, ўз сиёсий салоҳиятини йўқотмасдан «янги нафас»га эга бўлганини исботламоқда. Гарчи норозилик билдираётганлар жуда кўп бўлиб, уларнинг барчаси кўчаларга турли сабаблар билан чиқишган эса-да, акцияларнинг умумий моҳияти қатъий равишда аксилҳукумат кўринишига эга, ижтимоий тармоқларда «Хоманаий (ЭИРнинг ҳозирги олий раҳбари) га ўлим!», «Ҳизбуллоҳга ўлим» каби шиорлар янграмоқда. Одамлар ҳукуматдан хориждаги найранглардан воз кечиб, ички муаммолар билан шуғулланишни талаб қилишмоқда.
Намойишчилар нима исташмоқда ўзи?
Эрон ўзининг бой ва қадимий маданияти, исломгача бўлган даврдаги уникал осори атиқалари, XX асрда эса шиддатли, турли-туман сиёсий ҳаёти билан машҳур. Эронда 1979 йилда бўлиб ўтган Ислом инқилоби амалдаги монархия — Паҳлавийлар сулоласига қарши қаратилган эди. Сулола САВАК (Созмони иттилоат ва Амнияти Кишвар — Мамлакат ахборот ва хавфсизлик хизмати) номли махфий полиция ёрдамида, АҚШ ва Исроилга таянган ҳолда ўз ҳокимиятини қатъий ҳимоя қилган.
Лекин ҳокимият тепасига оятуллоҳ Хумайний бошчилигидаги шиа диний арбобларининг келишини таъминлаган инқилобнинг антиавторитар характерига қарамасдан, улар мамлакатда ҳар қандай сиёсий рақобатга қарши кескин кураш олиб боришди. Ҳаттоки бир пайтлар уларнинг иттифоқчилари бўлган, бир неча давлат арбобларининг ёстиғини қуритган — Эрон халқи мужоҳидлари ташкилоти (СМХИ — созмони мужоҳидини халқи Ирон) ҳам яксон қилинди. Натижада турли туман мухолифатлар — миллий-социалистлардан тортиб СМХИгача беркинишга мажбур бўлишди, уларнинг тарафдорлари эса сиёсий қарашлари ҳақида лом-мим демай қўйишди. Оятуллоҳлар диктатураси остида Эрон исломий кийинмаганлик учун аёллар ҳибсга олинадиган давлатга айланди.
Намойишчилар Эроннинг ташқи сиёсатдаги ҳаракатлари, хусусан, Сурия, Яман, Ироқ ва Ливандаги воқеаларга аралашаётганидан ҳам норозилик билдиришмоқда. «Ғазо ҳам, Ливан ҳам эмас, Эрон менинг ҳаётим», дея ҳайқирмоқда эронликлар. Кўплаб эронликлар кўп йиллардан бери ҳукумат пулларни геосиёсий ўйинларга сарфлаётганидан, Яман, Сурия ва Ироқдаги ихтилофларга аралашаётганидан, шиа оқимидаги исломни тарғиб қилаётганидан норозилик билдириб келишади.
Намойишчилар нималарга эришишди?
Намойишлар тўртинчи кундирки, давом этмоқда, Дўрудда полиция намойишчиларга қарата ўт очишга ҳам улгурган, Бандар Аббосда оломон ҳарбий биноларга ҳужум қилишмоқда. Полиция халққа (ҳозирча) ёруғлик ва шовқинли гранаталар отмоқда, Фараҳ Паҳлавий (сўнгги шоҳнинг рафиқаси) сиймосидаги қочқин форс аристократияси қироллик твиттеридан намойишчиларни қўллаб турибди, бир неча шаҳарларда эса оломонга басижларни қўйиб юборишди. Басижлар — оятуллоҳ Хоманаийга бўйсунувчи махсус отряд бўлиб, хулқ ва сиёсий кайфият устидан назорат ўрнатишади.
Бир муддат куч ишлатар тизимлар пойтахт Теҳронда вазиятни қўлдан бой беришгани айтиб ўтилган эди, лекин у ерда тартиб ўрнатилган кўринади. Бироқ бир неча шаҳарда намойишлар шу даражага чиққанки, ҳаттоки ИИСК аскарларини киритишга ҳам ботинишолмаяпти. Гарчи бу ҳаракат учун жазо сифатида ўлим белгиланган бўлса-да, бутун Эрон бўйлаб оятуллоҳ Хоманаийнинг билбордлари ва портретлари йиқитилмоқда. ИИСК аллақачон намойишчиларни темир мушт билан қарши олишини маълум қилиб бўлди. Улар ҳазиллашаётгани йўқ, чунончи бугунгача намойишларда икки киши отиб ўлдирилган.
Эрон ҳукуматининг маълум қилишича намойишлар вақтида икки киши ҳалок бўлишида ҳуқуқ-тартибот органлари эмас, «хорижлик жосуслар» айбдор.
«Полиция ва хавфсизлик хизмати кучлари ўт очгани йўқ. Биз бу ишда инқилоб душманлари қўли борлигини кўрдик. Намойишчиларнинг ўлимига хорижлик жосуслар айбдордир», — дея маълум қилган Луристон вилояти губернаторининг хавфсизлик масалалари бўйича ўринбосари Ҳабибуллоҳ Хўжастеҳпур.
