Ер – стратегик захира ва давлатга тегишли бўлиши керак. Ушбу фикр Ўзбекистонда юз йилдан буён ҳукмронлик қилиб келади. Бироқ бозор иқтисодиёти хусусий мулксиз ривожлана олмайди. Уни ерга жорий этиш вақти келмадимикан – Norma шарҳида шу масала ҳақида сўз юритилган.
Конституциянинг 55-моддасида айтилишича: ер ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий бойликдир. Фуқаролик кодексининг 214-моддаси, «Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тўғрисида»ги Қонуннинг 19-моддасига мувофиқ ер республика мулкига киради. Лекин ҳаммаси эмас.
XX асрнинг 90-йиллари ўртасида савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари улар жойлашган ер участкалари билан бирга хусусийлаштирилди. Бу қуйидагиларга мувофиқ амалга оширилди:
• «Ер тўғрисида»ги Қонунга (ўз кучини йўқотган);
• Вазирлар Маҳкамасининг 11.04.1995 йилдаги «Савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектларини улар жойлашган ер майдонлари билан биргаликда ҳамда ер майдонларини мерос қилиб қолдириш шарти билан умрбод эгалик қилиш учун хусусий мулк сифатида сотиш тартиби тўғрисида»ги 126-сон қарорига.
Натижада кейинроқ қабул қилинган Ер кодексида (18-моддаси) ушбу хусусийлаштиришда қатнашган юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган мулк ҳуқуқи акс эттирилди. Бундан ташқари, қуйидагилар мулк ҳуқуқини олишлари мумкин:
• дипломатия ваколатхоналари ва уларга тенглаштирилган, Ўзбекистонда аккредитация қилинган ташкилотлар – уларга ўзлари ваколатхона биноси сифатида фойдаланаётган иморат ёки иморатнинг қисмлари, шу жумладан ваколатхона бошлиғининг қароргоҳи улар жойлашган ер участкалари билан бирга, шунингдек мазкур ваколатхоналарнинг иморатларини қуриш учун ер участкалари реализация қилинганда;
• дипломатия корпуси ходимлари, Ўзбекистонда аккредитация қилинган матбуот вакиллари, фирмалар, компаниялар ва халқаро ташкилотлар доимий ваколатхоналари ходимлари, чет эл инвестицияси иштирокидаги корхоналарда доимий асосда ишловчи чет эллик шахслар, шунингдек республикада доимий истиқомат қилувчи ва яшаш учун гувоҳномаси бўлган шахслар – уларга уй-жой бинолари шу бинолар жойлашган ер участкалари билан бирга реализация қилинганда.
Кўрсатилган ҳоллар – кам учрайдиган истисноли ҳоллар. Аксарият юридик ва жисмоний шахсларга ерга хусусий тартибда эгалик қилишга рухсат берилмайди. Бунинг ўрнига қуйидагилар амал қилади:
• мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи – фақат Ўзбекистон фуқароларига деҳқон хўжалиги юритиш, якка тартибда уй-жой қуриш (якка тартибдаги турар жой), жамоа боғдорчилиги ва узумчилиги юритиш учун (далаҳовлига) ер берилади;
• доимий эгалик қилиш ҳуқуқи – корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга қишлоқ ва ўрмон хўжалиги юритиш учун (фермер ва деҳқон хўжаликлари бундан мустасно) ер берилади;
• доимий ёки муддатли (вақтинча) фойдаланиш ҳуқуқи – Ўзбекистон фуқароларига, саноат, транспорт ҳамда бошқа ноқишлоқ хўжалик корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарга, халқаро бирлашмалар ва ташкилотларга, чет эллик юридик ва жисмоний шахсларга берилади (асосан тадбиркорлик фаолияти юритиш учун онлайн-аукционда, батафсилроқ – бу ерда);
• ижара ҳуқуқи – фермер хўжаликларига, шунингдек асосан тадбиркорлик субъектларига берилади.
2006 йилда хусусийлаштиришнинг иккинчи босқичини ўтказишга уриниб кўрилди. Президентнинг 24.07.2006 йилдаги «Юридик шахслар ва фуқароларнинг бинолари ҳамда иншоотлари билан банд бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида»ги ПФ–3780-сон Фармони қабул қилинди. Бино ва иншоотлар, ишлаб чиқариш инфратузилмаси объектлари, шунингдек фуқароларнинг якка тартибдаги турар жойлари жойлашган ер участкаларига мулк ҳуқуқини бериш режалаштирилган (қишлоқ хўжалиги ерлари тўғрисида сўз бормаган). Бунинг учун Вазирлар Маҳкамаси ҳатто тайёргарлик ишларини ҳам бошлаган эди. Бироқ амалий ишлар қилинмади.
Муаллифнинг фикрича, қонун ҳужжатларига мувофиқ мулкдор ва мулкдор бўлмаганларнинг ерга доир ҳуқуқлари кафолатланишида унча фарқ бўлмагани учун ўшанда ислоҳот иш бермади.
Биринчидан, ер мулкдорлари, эгалари, фойдаланувчилари ва ижарачилари бир хилда ер солиғини тўлайдилар (ижарага олувчилар учун ставка бўйича ижара тўловларини тўлаш ер солиғини тўлаш деб ҳисобланади, Солиқ кодексининг XII бўлимига қаранг). Шу тариқа, иқтисодий жиҳатдан ерни сотиб олишдан наф бўлмаган.
Иккинчидан, мулкдорлар ҳам, мулкдор бўлмаганлар ҳам ернинг давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун бир томонлама олиб қўйилишидан (сотиб олинишидан) ҳимояланмаган (Ер кодексининг 37-моддаси). Яъни мулкдорлик мақоми – ер участкаси сақланишига кафолат бўла олмайди.
Бундай олиб қўйиш (сотиб олиш) имконияти қонунчилигимизга хос хусусият бўлиб, национализация қилиш ва реквизиция ўтказишдек умумқабул қилинган тушунчадан жиддий фарқланади. Учала ҳолатнинг барчасида мол-мулк пул эвазига олинади. Бироқ, масалан, национализация қилишда у давлат мулкига ўтади. Давлат кейинчалик ушбу активдан халос бўлишга қарор қилса, собиқ мулкдор мол-мулк қайтариб берилишини талаб қилишга ҳақли бўлади (Фуқаролик кодексининг 202-моддаси). Реквизиция ўтказишга эса фақат фавқулодда вазиятларда (авариялар, катастрофалар ва ҳ.к.) йўл қўйилади. Ушбу вазиятларнинг амал қилиши тўхтаганидан кейин реквизиция қилинган мол-мулкнинг собиқ эгаси, хусусий мулкни давлат мулкига айлантиришда бўлганидек, уни ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли (Фуқаролик кодексининг 203-моддаси).
Олиб қўйиш (сотиб олиш) бутунлай бошқача амалга оширилади – участкани бир тадбиркордан олиб қўйиб, бошқасига беришлари, ёхуд фуқароларнинг якка тартибдаги турар жойлари ўрнида тижорат фаолияти юритилиши (қиммат квартиралардан иборат кўп қаватли уй барпо этилиши, савдо маркази ишлаши ва ҳ.к.) учун уларни бузиб ташлашлари мумкин. «Давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун» мавҳум ибораси эса ана шундай иш қилишга йўл очиб беради (Ер кодексининг 37-моддасига қаранг). Кўриниб турганидек, бир томондан, давлат ва жамоат эҳтиёжлари, бошқа томондан, хусусий шахсларнинг (қурувчилар, инвесторларнинг) тижорат манфаатлари ўртасида аниқ белгиланган чегара йўқ. Улар аралаштириб юборилган. Шу ўринда ер участкасининг янги соҳиби, биринчидан, кейинчалик унинг ўзидан ҳам ер олиб қўйилишидан, иккинчидан эса, ерни бўшатиш учун иқтисодий талабларни худди шундай инвесторга билдира олишидан юридик жиҳатдан суғурталанмаган.
Маълумот учун: қўшни Қозоғистонда фақат истисноли ҳолатларда ер участкалари олиб қўйилишига йўл қўйилади, уларга қуйидагилар киритилган:
1) Қозоғистон Республикаси томонидан ратификация қилинган халқаро шартномалардан келиб чиқадиган халқаро мажбуриятлар;
2) мудофаа ва миллий хавфсизлик эҳтиёжлари учун, алоҳида қўриқланадиган табиий ҳудудлар, соғломлаштириш, рекреация ва тарихий-маданий аҳамиятга молик бўлган, махсус иқтисодий зоналарни барпо этиш ва уларнинг фаолият юритиши учун;
3) фойдали қазилма конларини топиш ва қазиш;
4) автомобиль ва темир йўлларни қуриш (реконструкция қилиш), аэропортлар, аэродромлар, аэронавигация объектлари ва авиатехника марказлари, темир йўл транспорти объектлари, кўприклар, метрополитенлар, туннеллар, энергетик тизимлар объектлари ва электр узатиш линиялари, алоқа линиялари, космик фаолиятни таъминловчи объектлар, магистрал қувурлар, муҳандислик-коммуникация тармоқлари, концессион лойиҳаларни амалга ошириш, аҳоли пунктларининг умумий фойдаланиладиган объектларини қуриш (реконструкция қилиш);
5) ушбу моддада белгиланган истисноли ҳоллар рўйхатига кирувчи объектлар қурилиши қисмида аҳоли пунктлари бош режаларини ижро этиш, шунингдек бюджет маблағлари ҳисобига Қозоғистон Республикаси Давлат режалаштириш тизими ҳужжатларида назарда тутилган объектлар қурилиши учун ерларни бериш.
Ўзбекистон қонунчилигидаги бундай аҳвол – хўжалик юритишнинг маъмурий-буйруқбозлик тизимидан мерос. Зеро, моҳиятан олганда, ушбу соҳадаги замонавий ҳуқуқий режим 1917 йилдаги Ер тўғрисидаги декрет қоидаларига кўп жиҳатдан ўхшаш: ерга хусусий мулкчилик йўқ, ерни сотиб олиш ва сотиш, уни ижарага, гаров сифатида бериш тақиқланади ва ҳ.к. Шу билан бирга, инқилобгача Ўзбекистон ҳудудида ерга мулкчилик мавжуд бўлган, олимларнинг тасдиқлашларича, у давлат мулки билан уйғун тарзда мавжуд бўлган.
Тўғри, ўша пайтда аҳоли кўпайиши ва ер-сув захиралари чекланиши муаммоси бўлмаган дейиш мумкин. Дарҳақиқат, бир қарашда мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини фақат унумдор ернинг ҳар бир квадрат метрини назорат қилиш йўли билан таъминлаш мумкиндек, бунда ерга давлат мулкчилиги – ундан мақсадли ва оқилона фойдаланиш кафолатидек кўринади. Бироқ ривожланган мамлакатларда аграр сектор иқтисодиётнинг локомотиви ҳисобланмайди. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларга хусусий мулкчиликнинг жорий этилиши масаласини умуман охирги навбатга суриб қўйиш мумкин. Замонавий иқтисодиёт – шаҳарлар иқтисодиёти, ўсиш ва ривожланиш айнан шу ерда бўлади.
Биринчи навбатда, саноат, савдо, хизмат кўрсатиш соҳаси ҳамда шаҳарлар, қишлоқлар ва овуллардаги оддий аҳоли ерга хусусий мулкчиликка ва у ишончли ҳимоя қилинишига муҳтож. У йўқ бўлса – ички инвестицияларни иқтисодиётга сафарбар қилиш йўлида ортиқча тўсиқ бўлади. Қўйилмалар сақланиши кафолатланмаса, ҳеч ким инвестиция киритмайди. Бизнес ва кўчмас мулкка ҳар қандай қўйилма, у ёки бу жиҳатдан ерга бўлган ҳуқуқлар билан боғлиқ. Бу ҳақда ўйлаб кўриш вақти келди.
