Рақамларга эътибор қаратилса, вилоятлардан Тошкентга турли сабаблар билан (иш излаб, таълим олиш учун, яхши тиббий хизматдан фойдаланиш в.к) аҳолининг ҳаракатланиши жуда баланд. Аммо вилоятлар ўртасида ички миграция жуда паст. Бунинг асосий сабаби нимада ва бу тенденция қандай жиддий салбий оқибатларни келтириб чиқармоқда?
Давлат статистика қўмитаси тақдим этган маълумотга кўра, Ўзбекистонга 2020 йилда 191 минг 197 киши кўчиб келган. Бироқ бу тенденциянинг эътиборни тортадиган жиҳати шундаки, Тошкент шаҳри (77 минг 971 киши) ва Тошкент вилоятига (30 минг 793 киши) кўчиб келганлар сони биргаликда 100 минг кишидан ошади ҳамда бу кўрсаткич кейинги энг кўп кўрсаткичли ҳудуд Фарғона вилоятиникидан (9675 киши) 10 баробарга ортиқдир. Алоҳида олганда эса Тошкент шаҳриники 7 баробар, Тошкент вилоятиники 3 баробарга кўпдир.
Албатта, одамларнинг шаҳарларга кўчиб келиши ва ишга ёлланиши тараққиётнинг ажралмас қисмига айланиб улгурган. Ишчи кучи оқими ўсаётган шаҳарларни арзон меҳнат ресурслари билан, хизмат кўрсатиш соҳасини истеъмолчилар билан таъминлайди. Бу эса ўз навбатида шаҳар кенгайиб, ривожланиб боришига сабабчи бўлади. Жаҳон тажрибасида ҳам Буюк Британияда бошланган саноат инқилобидан сўнг бу жараён фаоллашгани ҳамда Токио, Деҳли, Сан-Паулу каби мегашаҳарлар вужудга келганини кўриш мумкин.
Муаммонинг долзарблиги…
Эътиборли жиҳати шундаки, ички миграция оқими узлуксиз ва бир томонга йўналган бўлса ҳам натижа ўхшаш бўладими? Саноат инқилоби даври урбанизациясидан фарқли равишда, юқоридаги статистикага кўра, Ўзбекистон ишчи кучларининг ҳаракати нопропорционал тарзда кечмоқда ва бу бир неча соҳага ўз таъсирини кўрсатиши мумкин:
Меҳнатга ҳақ тўлаш
Вилоятлардан Тошкентга келаётган аҳоли шаҳардаги хизмат кўрсатиш, қурилиш, транспорт хизмати каби соҳалар учун арзон ишчи кучи бўлиши нарх-навони мўътадиллаштириш учун яхши имкон яратади. Яъни қурилиш материаллари ёки ёқилғи нархлари қимматлашаётган бир вақтда меҳнатнинг арзонлиги секторларга барқарор инвестиция оқимини таъминлайди. Бироқ, 12та ҳудуддан фақат Тошкентга ишчиларнинг келиши таклифнинг меъёридан ошишига ва меҳнатга ҳақ тўлашнинг бошқа истеъмол товарларига нисбатан коррекциясининг бузилишига сабаб бўлади. Натижада, аҳоли орасида иқтисодий ва ижтимоий нотенглик келиб чиқади.
Озиқ-овқат инфляцияси
Саноат инқилобининг асосий таянчи сифатида шаҳарлар эмас, айнан қишлоқларнинг кўрилиши бежиз эмас. Чунки қишлоқлар шаҳарларни хомашё ва озиқ-овқат билан таъминлаб туради. Буюк Британияда ХVIII асрда бошланган саноатлашув жараёнининг ҳам асоси қишлоқ хўжалигида техника ва технологияларнинг жорий этилиши натижасида ишсиз аҳолининг иш излаб шаҳарларга келиши бўлганди. Яъни шаҳар аҳолисининг ўсиши ва қишлоқ хўжалигидаги самарадорлик мутаносиб тарзда кечган. Миграциянинг сабаби агарда юқоридаги каби ҳолат бўлмаса, бу озиқ-овқат нархлари ўсиб боришига сабаб бўлади.
Ер инфляцияси
Худди, юқоридаги каби тенденция ер майдонлари билан ҳам содир бўлади. Шаҳар ҳудуди ва инфраструктураси одамлар сонига мос равишда кенгайиши ва замонавийлашиб бориши керак. Ҳолбуки, аҳоли фақатгина битта шаҳарга кўчиб келар экан, мавжуд ер майдонларининг, шу билан бирга, бошпаналар (харидорлар учун шахсий уйлари, кўчиб келиб ишлаётганлар учун ижара квартиралари ва ҳостеллар) нархи ҳам ошиб боради.
Алалоқибат, бошпана ва озиқ-овқат нархлари ошиши оқибатида аҳолининг бошқа маҳсулотларга бўлган ажратма миқдори қисқаради. Ўз навбатида, талаб камайиши ва рағбат йўқолиб бориши оқибатида иқтисодий диверсификация ҳам секинлашиб боради. Амалда ҳам кўришимиз мумкинки, Тошкентда энг сердаромад бизнес йўналишлари қурилиш соҳаси ва ретаилерлар бўлиб қолган.
Шунингдек, юқоридагиларга инфрастуктурага босимнинг кучайиши, яшаш жойларида рўйхатдан ўтганликлари ҳақидаги маълумотноманинг йўқлиги сабабли ишчиларнинг ва уларнинг қарамоғидаги шахсларнинг тиббий ҳамда таълим хизматларидан фойдаланишларининг мураккаблашуви ҳолатларини ҳам қўшишимиз мумкин. Буларнинг барчасига сабаб қилиб аҳоли миграциясининг нотенг равишда Тошкент томон йўналганлигини асос сифатида кўрсатиш мумкин.
Нега айнан Тошкент? (Сабаблар)
Ички оқимнинг Тошкент томон йўналиш сабаблари кўчиб келувчиларни уч тоифага бўлганда яққолроқ намоён бўлади.
1. Ўзига тўқ вилоят аҳолиси хизматлар ва инфрастуктуранинг нисбатан яхшилиги сабабли кўчиб келади ва нархлари «талаб ва таклиф» қонуни бўйича ўсиб бораётган уйларнинг талабгори бўладилар.
2. Қишлоқ хўжалигида ишлаш имкониятини йўқотганлар юқоридаги ўзига тўқ қатлам туфайли хизмат кўрсатиш соҳасига бўлган талабни қондириш учун иш излаб келади. Бутун республика бўйлаб фақат битта шаҳарга ишчиларнинг келиши уларнинг меҳнати қадрини туширади, улар кам даромад оладилар ва санитария талабларига жавоб бермайдиган ижара жойларда яшайдилар.
3. Сўнгги тоифа, вақтинчалик келувчилар ҳам айнан инфрастуктурага боғлиқ равишда ҳаракатланади, яъни тиббий хизматдан фойдаланиш, олий таълим олиш ёки халқаро аэропортдан чет элга парвоз қилиш учун келишади. Уларнинг шаҳарда бўлишлари вақтинчалик хусусиятга эга бўлса-да, кундалик харидларда ва шаҳар иқтисодиётида иштирок этишади.
Ушбу вазиятдан чиқиш учун тарихан синовдан ўтган иккита дастур мавжуд:
1. Аҳолининг марказий шаҳарларга кўчишини қонун йўли билан тақиқлаш.
2. Инфраструктура қуриш йўли билан потенциал инвесторлар ва аҳолини тақсимлаш ёки қайта тақсимлаш.
Биринчи услуб «прописка тизими» тариқасида 2016 йилгача сақланиб келди, бироқ сезиларли натижага эришишнинг имкони бўлмади. Аксинча, қонундан яширинган ҳолда ҳаракатланишга интилиш иқтисодиётда «қора бозор» муносабатларини кучайтириб юборди. Бироқ, фақат Тошкентга йўналган ички миграцияни тўхтатиб бўлмади.
Иккинчи услуб эса иккинчи жаҳон урушидан кейинги Японияда синовдан ўтган ҳамда юқори самара берган. Ҳудудларда давлат томонидан инфраструктуралар шакллантирилган, холос. Қолганини иқтисодиётнинг ўзи тартибга келтирган. Санаб ўтилган аҳолининг пойтахтга ҳаракатланиш занжирининг энг аввалида ҳам айнан инфраструктуравий имкониятлар турибди.
Хулоса қилиб кўрадиган бўлсак, вилоятларда ҳам пойтахт билан рақобатлаша оладиган инфрастуктурани (иссиқ сув, совуқ сув, электр ва газ таъминоти, транспорт тизими, тиббий хизмат, ўрта ва олий таълим) ривожлантириш тобора заруратга айланиб бормоқда. Бу йўл билан инвестор бўлиши мумкин бўлган қатлам вилоятда қолади; иш ўрни вилоятда шаклланади; ишчиларнинг бир қисми вилоятда ишга ёлланади; ишчиларнинг тарқалиши оқибатида улар сонининг камайиши меҳнатнинг таклифини қисқартиради; меҳнат бозорида таклифнинг камайиши меҳнатнинг қийматини оширади. Иқтисодиётда кенг кўламли пул айланиши бошланиши билан соҳалар табиий равишда диверсификациялаша бошлайди.
Шаҳбоз Жўраев ва Достон Аҳроров,
мустақил тадқиқотчилар.
