Qushlar "Oltin qanot" qushlarga qarshi

Havoda samolyotlarning qushlar bilan to‘qnashib ketish xolatlari oz bo‘lsa-da uchrab turadi. Internetda bu kabi xodisalarni tomosha qilish mumkin. Qushlar samolyotlarga qarshi. O‘ylab qaralsa bu katta muammo emasdek. “Mingta ot kuchiga ega “temir qush”ga bitta chumchuq qarshi bora olarmidi?”, degan savol barchani kulgisini keltirishi aniq. Xulosa chiqarishda aslo shoshilish kerak emas. Aerodromda turgan samolyot uchun chumchuq ham, burgut ham xavfli emas. Ammo havoga ko‘tarilgan yoki yerga qo‘nayotgan samolyotlar uchun bitta chumchuq katta tahdid bo‘lishi mumkin. Bu kabi to‘qnashuv “temir qush” uchun ham, oddiy qush uchun ham fojyea bilan tugashi mumkin. Samolyot 8–9 kilometr balandlikka chiqib olgach uchuvchilar o‘zlarini xotirjam xis qilishlari mumkin. Chunki bu kabi balandlikda qushlar parvoz qila olmaydi.

Aviatsiyada qushlar bilan to‘qnashuv (bird strike) degan ibora bor. Bu ibora havoda yoki xarakat vaqtida uchuvchi apparatlarning (samolyot yoki vertolyot) qushlar bilan to‘qnashuvini anglatadi. Bu kabi xolat xavo kemalarining parvoziga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. To‘g‘ri, zamonaviy turbovintli dvigatellar shunday yaratilganki, ular tez aylangani bois tashqi obektlarga zudlik bilan javob qaytara oladi. Biroq qushlar dvigatelga kirib qolsa, ventilyatorga ta'sir ko‘rsatishi va buning oqibatida dvigatelning ishdan chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin.

So‘nggi vaqtlarda havo kemalarini qushlar bilan to‘qnashib ketishi bilan bog‘liq muamolar 50 yildan beri o‘rganib kelinadi. Ko‘plab mamlakatlarda qushlar keltirib chiqaradigan muammolar talofatini kamaytirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirilib kelinadi. Xalqaro miqyosda esa Fuqoro aviatsiyasi Xalqaro tashkiloti (ICAO) hujjatlarda bu muammo aks etgan. Parvozlar xavfsizligini ta'minlashda qushlar bilan samolyotlarning to‘qnashuvini bartaraf etish chora-tadbirlari ham ko‘zda tutilgan. Deyarli barcha mamlakatlarda parvozlar xavfsizligini ornitologik ta'minlash joriy qilingan.

Mutaxassislar bu kabi vaziyatlarni har tomonlama - biologik va aviatsiya-texnologik jixatdan tahlil qilib chiqdilar. Ma'lum bo‘lishicha qushlarning samolyotlar bilan to‘qnashuvi aprel–may oylarida, shuningdek iyul va sentabrda ko‘proq qayd qilinar ekan. Noyabr va dekabr oylarida kamproq kuzatilar ekan.

Fuqoro aviatsiyasi Xalqaro tashkiloti (ICAO) rasmiy ma'lumotlariga ko‘ra, 2001 yildan 2007 yilga qadar jahonda qushlarning samolyotlarga kelib urilishi bilan bog‘liq 42 ming 508 ta hodisa qayd qilingan. Qushlar bilan to‘qnashuv asosan kunzuz kunlari ro‘y berishi aytiladi. Bu xodisalarning 84 foizi 100 metrlik balandlikda, asosan, aerodromlar atrofida kuzatiladi. Shuningdek, qushlarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi davrida ham samolyotlar bilan to‘qnashib ketish xolatlari uchrab turadi. Mutaxassislar yana bir holat, parvozga endi o‘rganayotgan polaponlarning samolyotlarga borib urilishi ko‘proq kuzatiladi. Fuqoro aviatsiyasi Xalqaro tashkiloti (ICAO) bir yilda o‘rtacha 5 mingta shu kabi xodisalarni qayd qiladi. Xalqaro taxlilchilarning fikricha, qushlar bilan to‘qnashuv natijasida jahon aviakompaniyalari bir yilda o‘rtacha 1 milliard 200 million dollar miqdorida zarar ko‘radi.

Samolyotlarning qushlar bilan to‘qnashuvi aviatsiya uchun katta xavf ekani tan olinadi. Bu kabi hodisalar avia fojyealarga sabab bo‘lishi, insonlarning o‘limiga olib kelishi mumkin.

Samolyotlar bilan eng ko‘p chag‘alay(chayka)lar to‘qnashishi tan olinadi. Barcha to‘qnashuvlarning 35 foizi aynan chag‘alaylar xissasiga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi o‘rinda esa chumchuqlar turar ekan. Bu qushlar hissasiga barcha to‘qnashuvlarning 17 foizi to‘g‘ri keladi. Kabutarlar hissasiga 16 foiz to‘g‘ri kelsa, yirtiqich va suv parrandalari xissasi 10 foizni tashkil qiladi. 7 foiz to‘qnashuvlarda qarg‘alar ishtirok etadi.

Xisob-kitoblarga ko‘ra, qushlar soatiga 700 kilometr tezlikda parvoz qilayotgan samolyotlarga 50 millimetrlik snaryadlarga nisbatan ikki barobar ko‘p zarar yetkazar ekan. Yo‘lovchi samolyoti va qushlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarning 40 foizi dvigatellarga, 33 foizi qanotlarga, 16 foizi uchuvchilar kabinasiga, 7 foizi fyuzelyajga ziyon yetkazadi. Xarbiy samolyotlar bilan yuz beradigan xodisalarda esa qushlar 55 foiz dvigatellarga, 11 foiz fyuzelyajga, 10 foiz esa uchuvchilar kabinasi oynasiga, 14 foizi esa qanot va rulga borib uriladi.

Bugungi kunda mutaxassislar samolyotlarni qushlardan muxofaza qilish ustida ish olib bormoqda. Qushlarni qo‘rqitish maqsadida dvigatellar ventilyatorlariga maxsus jihozlar o‘rnatiladi. Ventilyator aylanganda qushlarni qo‘rqituvchi samara yaratadi. Aeroportlarda esa mutaxassislar qushlarni xaydash borasida samarali mexnat qilishmoqda. Buning uchun aeroportlarda maxsus jixozlar o‘rnatilgan.

Aerodrom va uning atrofi qushlarni o‘ziga jalb qilishining sabablari ko‘p ekani aytiladi.

To‘g‘ri, qushlar bilan to‘qnashgan samolyotlar deyarli zarar ko‘rmaydi. Biroq fojyea bilan tugagan vaziyatlar ham bo‘lgan. Chunki qushlarning samolyot dvigateliga kirib qolishi xatarli ekani tan olinadi. Misollarga murojaat qiladigan bo‘lsak, ilk bor qushlarning samolyot bilan to‘qnashuvi 1905 yilda yuz bergan. Aka-uka Raytlar uchuvchi apparatda xavoga ko‘tarilar ekan, Orvill Rayt makkajo‘xori maydonida qushlar to‘dasiga duch kelganini yozib qoldirgan. 1911 yilda fransuz uchuvchisi o‘zining Bleriot XI samolyotida Parij-Madrid yo‘nalishida parvoz qilar ekan, burgut bilan to‘qnashib ketadi. Oxir oqibat uchuvchi to‘pponchasi bilan qushni otib tashlaydi. Ilk fojyea esa 1912 yilning 3 aprelida Kaliforniyaning Long-Bich shahrida yuz berdi. Calbraith Perry Rodgers uchuvchisi qushlar to‘dasi bilan to‘qnashadi va samolyot soxilbo‘yiga qulab tushadi. Uchuvchi xalok bo‘ladi. 1960 yilda Eastern Airlines aviakompaniyasiga tegishli samolyot qushlar galasi bilan to‘qnashib ketgach Bostonga qulab tushgan edi.

2009 yilda US Airways aviakompaniyasining samolyoti g‘ozlar galasi bilan to‘qnashib ketganidan so‘ng Gudzon daryosiga qo‘nishga majbur bo‘lgan edi. 

Sharofiddin To‘laganov