18:18 / 05.05.2017
16218

Urush ko‘rgan bobolar haqida xayol...

Bolaligimda esimda: bir kuni kechqurun uyda hamma uxlab qoldi. Men bir o‘zim televizor orqali kino tomosha qildim. Urush haqida film berilayotgandi. O‘shanda uni oxirigacha ko‘rganimdan mingdan-ming pushaymon bo‘lganman. Filmda asirlikka tushgan qahramondan fashistlar o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanmoqchi bo‘ladilar, u esa bundan bosh tortadi. Oqibatda bu bebosh zobit ustidan og‘ir hukm chiqariladi. U va boshqa mahbuslarni sovuq ayoz kechasida yarim yalang‘och holda konslager hovlisiga olib chiqib, rosa yugurtirishadi, so‘ng bir burchakka haydab, rezina ichaklardan ustlariga suv sepishadi. Qochishga uringanlar kaltaklab o‘ldiriladi. Qolaversa, bu ish mahbuslar hali eslarini yig‘ib olmay turib amalga oshiriladi. Shuncha odam qahraton ayozda muz qoyaga aylantiriladi. Filmdagi lavhalar hayotdan olingan: oltmish besh yoshli rus ofitseri Karbishevning irodasini buka olmagan fashistlar 1945 yilning 18 fevral kechasida uni besh yuz nafar mahbus qatorida jismonan mahf etishgan...

Dalaga yopirilgan bolalar

O‘ylanib qolasan, kishi: nega odam o‘z qavmi bo‘lmish odamga azob beradi? Ochko‘zlik, badnafslik sababmikan bunga? Boshqa nima bilan izohlash mumkin? Siyosat, o‘sha davr taloto‘plari degan bilan baribir insonning yeb to‘ymasligi, qirg‘inbarot ortidagi manfaatparastlikka borib taqaladi-da!

Urush — o‘z nomi bilan dahshat, alanga, ochlik, o‘lim, jabr-sitamlar… Arxiv hujjatlariga ko‘ra, ikkinchi jahon urushida Leningrad qamali chog‘ida shaharda it-mushuk ham qolmagan, och-nahor kishilar ularni so‘yib ham, tiriklay ham yeyishgan ekan. “Argumenty i fakty” gazetasida yozishganidek, o‘shanda bir kunda kishi boshiga 100-200 gramm non berilgan, xolos. Tasavvur qiling, kun mobaynida shugina nonga chidab bo‘larmidi? Ayniqsa, izg‘irinli qish minglab odamlarning yostig‘ini quritgan. Ammo nachora!

Bir amaki so‘zlab bergan voqea esimda. Urush yillarida O‘zbekistonga Ukrainadan poyezdda bolalarni olib kelishibdi. Ular shunchalik och-nahor ekanki, poyezd hali stansiyaga to‘xtab-to‘xtamay, vagonlardan sakrab tushib, o‘zlarini dalaga urishibdi va hali paxta ochilmagan ko‘raklarga yopishibdi. Keyin aftlari bujmayib, tuflab tashlashibdi. Umrida paxta o‘stirmagach ko‘sak nimaligini bilisharmidi! Qolaversa, ular azbaroyi och, ko‘rganini og‘ziga tiqadigan darajada bo‘lgan.

Keksa ammamning gaplarini xotirlab turaman. “Bozorlar, ko‘chalarda odamlar shishib o‘lganini ko‘rardik”, derdi rahmatli katta ammam. Men go‘daklik shuurim bilan ko‘p yeb qo‘yishganidan o‘lishgandir-da, deb so‘radim. Yo‘q, odamlar ochlik tufayli shishib-shishib o‘lishgan ekan. Azbaroyi qorin g‘amidan o‘t-o‘lanlar ildizi, kunjara yeyishgan. Urush ana shu qadar chorasizlikka duchor qilgan edi.

“Sen yetim emassan” filmini eslang. Tarixiy voqealar asosidagi mazkur kinoasarda bir o‘zbek oilasining insonparvarligi ochib berilgan. Er-xotin Shomahmudovlar boshpanasiz qolgan, turli millat vakillari bo‘lgan 13 bolani va urushdan so‘ng yana 3 nafar go‘dakni boqib olishgan. Bu – chinakam qahramonlik, matonat, asrlarga tatigulik jasorat edi. O‘zbek yaxshi-yomon, og‘ir-yengil kunlarda ham, hamma vaqt, hamisha birovning boshini silashga, muruvvat ko‘rsatishga tayyor. Bugun shunday insonlarni xotirlashimiz, ular bilan faxrlanishimiz ayni muddaodir.

Okopdagi bobom

Bundan bir necha yil muqaddam sakson yetti yoshli Namoz bobom hayotdan ko‘z yumdi. U kishi urushda qatnashgan edi. Biroq biror marta ham biz, nevaralariga mash'um yillar haqida, undagi ishtiroki xususida vytib bermagan. Bobomning ko‘rsatkich barmog‘i bukilib qolgan bo‘lib, urush asorati deb eshitgan edik. Ehtimol, bobom urush haqida so‘zlab, bizni qo‘rqitish, dilimizga vahima solishni istamagandir, balki dahshatli qirg‘inbarotni xotirlashni xohlamagandir.

Bobomning bolaligi shirin kechmaganini bilardik. Sababi, katta bobom – bobomning otasi o‘z vaqtida quloq qilingan. Qamalib ham chiqqan. Bobom maktabga – birinchi sinfga borganida o‘qituvchi uni “Chayonning bolasi” deb sinfdan haydab chiqargan ekan. Murg‘ak go‘dakka bu haqorat qanchalik ta'sir qilganini ko‘z oldingizga keltiring. Bobom maktabdan uygacha ho‘ng-ho‘ng yig‘lab kelgan. Uydagilar uni qanday ovutishni bilishmagan. Shu-shu, bobom barcha farzandlarini o‘qitishga uringan. O‘shanda Boysundan ish topolmay, qo‘shni hududlarga borib ishlagan, paxsa devor urib, ro‘zg‘orga pul ishlab topgan.

Bobomning urushda bo‘lgani bilan bog‘liq tafsilotni amakimdan eshitdim. Janggohdagi navbatdagi  qirg‘inbarotdan so‘ng barcha jangchilar maydonni tark etgan. Sanitar qiz yaradorlarni izlab yursa, uning ovcharkasi g‘ingshib tuproqni kavlayveribdi. Qiz belkurak bilan ochib qarasa, tuproq tagida bir jangchi yotgan emish. Behush jangchini uning yakka o‘zi bir necha yuz odimgacha sudrab borgan. Jangchi gospitalda bir necha kundan so‘ng o‘ziga keldi va unga hammasini aytib berishdi. O‘sha jangchi mening bobom edi. Qismatni qarang, Xudoyim bobomning tirik qolishini istagan ekan, aks holda, sanitar qiz va ovcharka it qayerda edi!

Urush ko‘rgan bobom gohida uzoq o‘ylanib qolar, soatlab jim o‘tirardi...

Yarimjon kuyov

Taniqli jurnalist Abdunabi Haydarovning bir maqolasi rosa qo‘lma-qo‘l bo‘lgan edi. Maqolada urushdan nogiron bo‘lib qaytgan bir yigitning taqdiri haqida hikoya qilingan. Arxiv hujjatlari asosidagi mazkur maqola bir nechta fotosuratlar bilan berilgan edi.

Maqoladagi bu yigit urushdan ikki qo‘l va ikki oyoqsiz qaytgan. Xuddi g‘o‘ladek gap! La'nati urush shu ko‘yga solgan edi. Xo‘sh, endi nima qiladi? Qanday yashaydi? Unga kim qaraydi, kim yedirib-ichiradi? Ota-onasiga suyanadigan bo‘lsa, ularni bir umrga bog‘lab qo‘ymagan-ku! Tag‘in, deng, bu yigit hali uylanmagan! Axir, u ham tog‘-tog‘ orzular qanotida uchgan, ezgu niyatlar qilgan. Dunyodan shu ahvolda o‘tib ketaveradimi? Uning ham ortidan qoladigan farzandlari bo‘lishi kerak-ku!

Qarangki, qo‘l-oyoqsiz bu yigitga tegadigan qiz ham topildi. Turmush qurdilar. Shirin hayot damlari boshlandi. Yosh kelinchak eriga butun mehrini berdi, uni yedirdi-ichirdi, boshdan-oyoq qaradi. Ikki o‘rtada o‘ndan ziyod farzandlar ham tug‘ildi. Ular kamolga yetib, o‘z yo‘llarini topdilar. Urush ko‘rib, qo‘l-oyoqlaridan judo bo‘lgan boboga yaqinlari suyanchiq bo‘ldilar.

Yana bir otaxon haqida eshitganman. Qandaydir asabiy bu otaxon mudom qovog‘i solingan, mutlaqo jiddiy yurardi. Uning bir oyog‘i protez edi. Urushda eng dahshatli voqealarni ko‘rgani boismi, butun borliqqa haqiqat ko‘zi bilan qarardi. Halollik, vijdoniylikni hamma narsadan ustun ko‘rardi. Jindak nohaqlikni ko‘rsa, tutaqib ketardi. Ana shu otaxonning kelini shayton yo‘liga kirib, eriga xiyonat qildi. O‘g‘il tishini-tishiga bosdi, biroq ota chidab turolmadi. Xiyonatga qo‘l urgan odamni kechirish haqida o‘ylamasdi u. Natijada darg‘azab bo‘lib, kelinini bolta bilan chopib tashladi va o‘zini militsiyaga topshirdi.

Muhammad Yusufning armoni

Urushga nisbatan nafrat, qo‘rquv ko‘pchilikda bor, ammo afsuslar bo‘lsinki, qirg‘inbarotlar hali-hamon bo‘lib turibdi. Dunyo larzaga kelayotgandek. Urushga undovchilar issiq o‘rinlarda o‘tirib, oddiy odamlarni jang maydoniga yo‘llaydilar. Inglizlar maqolida aytilganidek: “Urush qirollar ermagi”. Ikki o‘rtada ne-ne odamlar qurbon, ne-ne bolalar ota-onasidan judo bo‘lib, yetimlikka giriftor. Urush, bu – ayriliq, jabr-jafo. U uzoq-uzoq yillargacha farovon turmushga soya solib turadi.

O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimov qalamiga mansub “Urushning so‘nggi qurboni” nomli hikoyani ko‘pchilik o‘qigan. Egatidagi qulupnaylar o‘g‘irlanayotgan uy egasi o‘g‘rini jazolash maqsadida qulupnay poyalari orasiga elektr tarmog‘i simlarini ulab qo‘yadi. Nihoyat, o‘g‘ri ushlanadi. O‘g‘ri... o‘sha uy egasining onasi bo‘lib chiqadi. Onaizor ochlikdan sillasi quriyotgan ikkinchi o‘g‘lini yegulik bilan ta'minlash uchun shunday ishga qo‘l urgan edi.

Ming shukrki, yurtimiz tinch-osoyishta, ilohim, ko‘z tegmasin. Urush nimaligini aslo bilmay yashaylik. Bu balo hech kimning boshiga tushmasin. Farzandlarimiz kompyuterlardagi urush, “ota-ot”ga yaqin yo‘lamasin, qurol nimaligini bilmasin. Aksincha o‘qisin, bilim olsin, kelajakning munosib vorislari, ozod yurtning alp o‘g‘lonlari bo‘lib yetishsin.

Mashhur shoir Muhammad Yusuf orzu qilganidek:

“Bir kuni bir alvon zamon keladi,

Zamin uzra omon-omon bo‘ladi.

O‘n yilmi, yuz yilmi o‘tib oradan

Urushlar, nizolar ketib oradan

To‘plar adirlarda bug‘doy o‘radi,

Tanklar dalalarda paxta teradi...

Millatlar, elatlar, oq tan, qora tan,

Hammasi Hazrati inson bo‘ladi…

Olam guliston bo‘ladi…

Bir kuni...

Bu rahmatli shoirning istagi, orzusi, armoni, xayolidagi haqiqatlari edi. Ana shunday shoir edi Muhammad Yusuf!.. Mana uning yana bir tashvishi:

Nahot g‘anim bilsa odam odamni,

Kuydirib kul qilsa yorug‘ olamni.

Men kimga ishondim yolg‘iz bolamni,

Nima bo‘lsa bo‘lsin, urush bo‘lmasin...

Xotira uyg‘onsa go‘zaldir... Xotiramiz hech qachon mudramasin. U kechagi kunni, yaxshilarni, ulug‘ ishlarga qo‘l urganlarni, urushda qahramonlik ko‘rsatgan insonlarni mudom bizga eslatib tursin. Ularning xotirasini qadrlaylik.

Anvar Namozov

Top