Jurnalist korrupsiyaga qarshi kurashdan chetda turibdi. Nega?

Korrupsiya qanchalik jirkanch, mamalakat taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘luvchi eng kuchli illat ekanligi aksariyatga ma'lum. Ana shu illatga qarshi kurashda jurnalistlarning vazifasi nimalardan iborat, o‘rni qanday? Ommaviy axborot vositalari bu yo‘nalishda nimalar qila olishi mumkin?

Avvalo shuni ta'kidlash lozimki, dunyoning barcha mamlakatlarida u yoki bu tarzda korrupsiya namoyon bo‘lmoqda. Halqaro valyuta jamg‘armasining taqsimlovchi direktori Kristin Lagardning ma'lum qilishicha, har yilgi poralar qiymati 2 trln dollargacha. Ya'ni bu miqdor dunyo yalpi ichki mahsulotining 2 foizini tashkil qiladi. Korrupsiyalashgan sohalar qatorida birinchi navbatda davlat xaridlari, qurilish, jumladan, yo‘l qurilishi, sog‘liqni saqlash va ta'lim sohalari tilga olinmoqda.

Kuzatuvchilar korrupsiyaning iqtisodiy, ijtimoiy va ma'naviy zarari haqida so‘z yuritishadi. Ushbu illat jamiyatda ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirishi, iqtisodiyotning bir tekisda rivojlanishiga to‘sqinlik qilishidan tashqari, aholining hokimiyatga, adolatga bo‘lgan ishonchini so‘ndiradi. Fuqarolar orasida befarqlik, loqaydlik kuchayishiga olib keladi.

Jamiyatimizda ko‘zga tashlanadigan turli illatlar, jumladan, korrupsiya haqida so‘z ketganda, ayrimlar «ahvolni yaxshilash uchun 50 hatto 100 yil kerak, bir nechta avlod almashishi lozim» degan fikrlarni o‘rtaga tashlashadi. Ammo ayrim davlatlar tajribasi bu muammoni nisbatan qisqa davr ichida yengish, to‘laligicha bo‘lmasa ham, keskin kamaytirish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Buni Singapur, Indoneziya, Bolgariya, Polsha kabi qator davlatlar misolida ko‘rish mumkin.

Korrupsiyaga qarshi kurashda nafaqat davlat organlari, balki fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari hamkorlikda harakat qilishlari qanchalik muhimligini halqaro tajriba ko‘rsatib turibdi. Bejiz respublikamizda joriy yilning boshida kuchga kirgan «Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida»gi Qonunda «Ommaviy axborot vositalarining korrupsiyaga qarshi kurashishda ishtirok etishi» degan alohida modda kiritilmagan.

Afsuski, hanuzgacha bizning OAV faqat MXX va IIV tomonidan aniqlangan korruptsion holatlar haqida habar tarqatish bilan cheklanib qolmoqda. Korrupsiyaga qarshi kurash vositalari sifatida xorijlik kasbdoshlarimiz jurnalist tekshiruvi olib borishadi, davlat organlari tarqatgan ma'lumotlarni, amaldorlarning chiqishlarini tahlil qilishadi, ularning ish haqi va boshqa daromadlari to‘g‘risida aholini xabardor qilib turishadi.

Bizda bu borada yuzaga kelgan vaziyatning asosiy sababi - jurnalistning o‘zini himoyasiz hisoblashida desak, xato bo‘lmaydi. Korrupsiyaga daxldor holatlarni ochib berish uchun jurnalist tekshiruvi olib borishning o‘zi bir mashaqqat. Gohida oddiy axborotni qo‘lga kiritish muammo bo‘lib turgan paytda, poraxo‘rlik, mansab vazifasini suiiste'mol qilganlik, yuqori vazifalarga tayinlashdagi oshna-og‘aynigarchilik kabilar to‘g‘risida ma'lumot olishning o‘zi bo‘ladimi?!

Jurnalist o‘zini ming kuyga solib, xavf-xatarga qaramasdan axborot to‘plab, maqola tayyorladi deylik. Uni chop etadigan mard bosh muharrir topiladimi? Uni internet tarmog‘ida chiqargan taqdirda ham jurnalistning boshiga to‘qmoq tusha boshlasa, uni kim himoya qiladi? 

Rivojlangan demokratik mamlakatlarda jamiyat manfaati yo‘lida harakat qilib, uning rivoju ravnaqiga to‘g‘anoq bo‘ladiganlarni fosh qilgan jurnalistning himoyasiga qonun, erkin sud tizimi, keng jamoatchilik otlanadi. Bizda esa jurnalistning buzilgan haq-huquqini himoya qiluvchi tashkilot ham yo‘q. 

Chala o‘lik tug‘ilgan Jurnalistlar ijodiy uyushmasi atalmish tashkilot va uning joylardagi bo‘limlari hech narsaga qodir emasligini namoyish etmoqda.

Faqatgina ishxonada, yumshoq kresloda o‘tirib olib, korrupsiya va boshqa illatlar haqida maqola yozish mumkin emasligini, vaziyatdan xabardor bo‘lish, uni chuqur tahlil qilish uchun uning ichiga kirish zarurligini keyingi paytda yanada yaqqol tushundim. 

Gap shundaki, keyingi ikki oy ichida Samarqanddagi «Umar» kompaniyasining faoliyati bilan chuqur tanishish maqsadida har kuni bir necha soat vaqtimni u yerda o‘tkazayapman. 

Kompaniya ko‘ptarmoqli bo‘lib, tijorat, ishlab chiqarish va qurilish sohalari bilan shug‘ullanadigan MChJ shaklidagi korxonalarni o‘z ichiga oladi. Eng muhimi, keyingi oylarda kompaniya juda katta miqdorda xorij sarmoyasini jalb qilgan holda turli mahsulotlar ishlab chiqarishga mo‘ljallangan qo‘shma korxonalar tashkil etish rejasini amalga oshirmoqda.

Tadbirkorlarning har kunlik faoliyati bilan yaqindan tanishib, ularga qanchalik og‘ir ekanligining guvohi bo‘lib turibman. Davlatimiz rahbari, hukumatimiz ularning erkin faoliyat yuritishi uchun barcha sharoit yaratib berayotgan bir paytda, mahalliy davlat va sud organlarining ularga nisbatan munosabatini sog‘lom aql bilan tushunish mumkin emas.

Buzilgan haq-huquqini himoya qilishimni so‘rab tadbirkorlar, oddiy fuqarolar menga muntazam murojaat qilib turishadi. Aksariyat shikoyatlar, mahalliy hokimliklarning yer uchastkalarini ajratish hamda qurilish sohasidagi kamchiliklar, huquq-tartibot organlarining fuqarolarga nisbatan munosabati, davlat idoralariga ishi tushganlarning sarson-sargardonliklari haqida. Har bir holat bo‘yicha jurnalist tekshiruvi olib boray desam, bunga vaqtim ham, kuchim ham yetmaydi.

Misol keltiradigan bo‘lsam, YuNeSKO himoyasida bo‘lgan yer maydonida savdo majmuasi qurishga hokim qaror chiqarganda, madaniy yodgorliklarini saqlash inspeksiyasi qarshiligiga e'tibor qaratmaganligini qanday izohlash mumkin? Yoki Samarqand shahrining ikki joyida xususiy maktab qurmoqchi bo‘lgan ikki tadbirkorning tashabbusi nega bo‘g‘ib kelinmoqda? Sud qarorlaridan norozi bo‘lib yurganlar qancha!

Haqiqat qidirib, kaminaga Xorazm va Farg‘ona viloyatlaridan ham murojaat qilishdi. Quvasoy tumanidan tadbirkor Gaipov Alohiddin ikkkita masalada sarson bo‘lib yurganligini, Farg‘ona viloyati va shahar hokimliklari hamda qator mutasaddi tashkilotlar uning e'tirozini inobatga olishmayotganligi yozib, yordam ko‘rsatishimni so‘ragan.

Internetda ham muammosi hal bo‘lmayotgan fuqarolarimiz murojaati talaygina. Mana, ulardan biri (20 sentabrda e'lon qilingan). KUN.UZ saytida samarqandlik tadbirkor Xaytmurat Elmuratov «Viloyatdagi mutasaddilar tufayli korxonam 552 million zarar ko‘rdi» deb yozibdi. Tadbirkorning murojaatiga munosabat bildirib, tahririyat quyidagilarni qo‘shimcha qilibdi: «Ayniqsa, viloyat hokimi (endilikda sobiq) o‘rinbosari O.Ochilov tomonidan Hukumat qarori bo‘yicha «Kamolot» uylari qurmayotgan va bunday narxda sement olishga haqi bo‘lmagan tashkilotlarga ham berib yuborilib, qurilish qilayotgan tashkilotlarga katta zarar yetkazgani, boz ustiga, viloyat prokuraturasi bu holatda hech qanday jinoyat alomatlarini ko‘rmagani haqida javob xati yo‘llagani kishini taajjubga soladi».

Men ham ko‘pincha ana shunday taajjubga soladigan holatlarga duch kelaman. Yuqorida ta'kidlanganidek, qo‘limda jurnalist tekshiruvi olib borishga arziydigan shikoyatlar anchagina. 

Axborot olish yengillashsa, o‘zimni jurnalist sifatida himoyalangan degan ishonchim bo‘lsa, jumladan, to‘g‘ri so‘zim uchun ta'qibga uchraganimda, jamoatchilik va o‘zimizning tashkilot «biz bormiz» deb turib olishsa, ish ko‘pligiga qaramasdan, tekshiruvni oxirigacha olib borardim. Bu ishga boshqa kasbdoshlar ham kirib ketishardi.

Oddiy bir holatda huquq-tartibot organlari jurnalistni mensimayotgan bo‘lsa, korrupsiyaga qarshi kurashmoqchi bo‘lganga qanday munosabat bildirishadi? Bitta javobni 50 kun kutyapman. Bu yerda ko‘pchilik og‘ziga tushgan voqea – militsiya podpolkovnigining qonunbuzarligi nazarda tutilgan. 

Jamiyatimizda qonun ustuvorligiga kamarbasta bo‘lishi lozim bo‘lgan Bosh prokuratura allaqachon ushbu holatga o‘z munosabatini bildirishi kerak edi deb o‘ylayman. Jinoyat-protsessual kodeksining 327-moddasiga binoan, Huquqni muhofaza qiluvchi organlar ommaviy axborot vositalari bergan xabarlar asosida jinoyat ishini qo‘zg‘atishi mumkin. Buning uchun jabrlanuvchilarning arizasi talab etilmaydi.

Kimdir bu jumlalarni o‘qib, «e, nima deyapsiz, Bosh prokuratura va uning joylardagi bo‘limlari matbuot anjumanlari o‘tkazishdan, jurnalistlar bilan uchrashishdan uzoqlashgan bir paytda, sizning dardingiz bilan necha pullik ishi bor» deb qolsa, bunday kishini tushungan bo‘lardim.

Xullas, korrupsiyaga qarshi kurashda ommaviy axborot vositalari, har bir jurnalist jiddiy kirishishi uchun ma'lum huquq maydoni yaratilishi lozim. Shunda OAV xodimi jamiyatda oshkoralik va shaffoflikni ta'minlash yo‘lida harakat qilib, davlat organlarining faoliyati to‘g‘risida ochiq so‘z yurita oladi.

Korrutsiyaga qarshi kurashda barcha adolatparvar, Vatan va xalq manfaatini o‘ylaydiganlar birlashmas ekan, siyosiy, iqtisodiy islohotlar, mamlakatimiz ravnaqi haqidagi intilishlar yoqimli gap-so‘zligicha qolib ketaveradi. 

Ushbu yo‘nalishda ijro va sud hokimiyatlari ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini o‘rnatish, fuqarolarda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish uchun ularning huquqiy bilimi va madaniyatini oshirish kabi vazifalarga ham e'tibor qaratish dolzarblik kasb etmoqda.
 

Toshpo‘lat Rahmatullayev