Albatta, qamoqxona o‘z nomi bilan qamoqxona. Unga tushgulik qilmasin. Lekin jahonda shunday dahshatli qamoqxonalar borki, ulardagi sharoitlar bilan tanishgan kishi qattiq ta'sirlanadi, hatto u yerlarda saqlanayotgan og‘ir jinoyatchilarga achinadi ham.
Bu mavzu bo‘yicha turlicha ma'lumotlar uchraydi. Qamoqxonadagi o‘rinlar soniga nisbatan mahkumlar soni, o‘lim ko‘rsatkichi, tasdig‘ini topgan qiynoqlar va isyonlar kabi ko‘rsatkichlar bo‘yicha reyting quyidagicha ko‘rinish olgan.
10. Rossiya. «Vladimirskiy sentral»
«Vladimirskiy sentral» Rossiyaning eng yirik qamoqxonasi bo‘lib, u haqida qo‘shiqlar kuylangan, asarlar yozilgan, filmlar ishlangan. Moskvadan 1600 kilometr masofada joylashgan bu maskanga 1783 yilda asos solingan. Uch asrni ko‘rgan bu qamoqxonada juda ko‘plab siyosiy mahbuslar, og‘ir jinoyatchilar saqlangan va saqlanmoqda. Bu dargohdagi mahkumning o‘rtacha muddati 10 yilga to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik mahkumlar umrbod qamalishlari ham mumkin. Mahkumlarni qiynoqqa solish, psixologik ta'sir o‘tkazish, zo‘rlash bo‘yicha nihoyatda ko‘p ma'lumotlar tarqalgan. Ayrim mahkumlar o‘z qonlari bilan maktublar bitishgan.
9. Venesuela. «La Sabaneta»
Venesuelaning Marakaybo shahrida joylashgan bu qamoqxonada 150 mahkumga bir nafargina soqchi to‘g‘ri keladi. 15 ming kishiga mo‘ljallangan bu qamoqxonada 25 mingdan ortiq turli ayblovlar bilan qamalgan jinoyatchilar saqlanadi. Tabiiyki, ularga o‘rinlar yetishmaydi, sanitar ahvol o‘ta abgor, og‘ir kasalliklar ko‘p tarqaladi. Korrupsiya nihoyatda urchib ketgan, badavlat mahkumlar o‘zlari uchun yetarli sharoit yaratib oladi, kambag‘allari esa ochlik va xo‘rlikka mahkum.
1994 yilda bu qamoqxonada bir-biri bilan raqobatda bo‘lgan guruhlar to‘qnashuvi natijasida 108 kishi shafqatsizlarcha o‘ldirilgan.
8. AQSh. «ADX Florence Supermax»
ADX – AQShdagi qattiq rejimli eng yirik qamoqxonalardan biri bo‘lsa-da, bir qarashda sharoitlari binoyiday. Mahkumlar alohida kameralarda saqlanishadi, unda stol-stul, karavot, hojatxona bor, ovqatlar vaqtida olib kelib beriladi, kuniga 1-2 soat radio eshitish mumkin.
Bu maskanda eng xavfli jinoyatchilar saqlanadi. Ularni eng qattiq qiynagan jihat – yolg‘izlik. Mahkumlar bir sutkada 23 soat davomida tomida kichik darcha bo‘lgan tor kamerada saqlanadi, ular faqat bir necha daqiqaga sayrga chiqishlari mumkin. Biror insonni ko‘rmay yashash juda og‘ir, ko‘pchilik mahkumlar buning ta'sirida aqldan ham ozadilar.
7. Fransiya. «La Sante»
Bu maskanda uzoq yillar ishlagan shifokor Veronika Vasser o‘z kundaliklarini e'lon qilganida butun jamoatchilik dahshatga tushgan. Yetti yillik kuzatishlar natijasi haqiqatdan ham ta'sirli – mahkumlarga asosan chirigan sabzavotlar berilgan, ularning deyarli barchasi teri kasalliklariga duchor bo‘lishgan, binolarda kalamushlar shunchalik ko‘p bo‘lganki, mahkumlar kiyimlarini qo‘riqlab o‘tirishga majbur bo‘lishgan.
Bu qamoqxonaning e'tiborga molik jihati juda ko‘pchilik mahbuslarning o‘z joniga qasd qilishidir. Ayrim holatlarda o‘zlarini o‘ldirishning ilojini topolmagan mahbuslar boshlarini devorlarga urib o‘lishgan. Bu qamoqxonada 1999 yilning o‘zida 124 mahkum o‘zini o‘ldirgan. Qiyoslash uchun – 160 ming kishilik mahkumga ega Kaliforniya shtatidagi qamoqxonalarda bu vaqt oralig‘ida jami 24 kishi o‘z joniga qasd qilgan.
6. Tailand. «Bang Kwang Central Prison»
Tailanddagi Bang Kvang qamoqxonasi mahkumlar o‘ta shafqatsiz qiynoqlar qo‘llanilishi bilan tilga tushgan. Unda saqlanuvchilarga sutkasiga faqat bir marta guruchli taom beriladi, agar mahkum biror qoidani buzsa, taomdan mahrum qilinadi. Dastlabki 3 oy davomida mahkumlar zanjirlab qo‘yiladi, keyinchalik o‘zlarini yaxshi tutsalar kishanlar yechiladi. Mahkumlarning 10 foizidan ortiqrog‘ini tashkil qiluvchi qatlni kutayotgan jinoyatchilar umrlarining oxirigacha zanjirband qoladilar.
Tailandda aybsizlik prezumpsiyasi sal boshqacharoq – «aybsizligini isbotlagunga qadar aybdor» prinsipida kechadi. 3 ming kishilik qamoqxonada 7 mingdan ziyod mahkum o‘ta og‘ir sharoitlarda kun kechiradi. Asosan narkotik moddalar savdosida ayblangan mahkumlar kamida 25 yillik qamoq jazosiga hukm qilinadi.
5. Turkiya. «Diyarbakir»
Dunyo hamjamiyati bu qamoqxona haqida o‘tgan asrning 80-yillarida xabar topdi. Turkiyada kurdlar uzluksiz isyon ko‘tarayotgan, zo‘ravonlik kuchayayotgan mahalda bu qamoqxonada ko‘proq shu millat vakillari, isyonchilar saqlangan. Zo‘ravonlik zo‘ravonlikni keltirib chiqargan – yuzlab mahkumlarning suyaklari urib sindirilgan, ular qaynoq suvga tashlangan, itlarga talatilgan, elektr toki yordamida qiynalgan. Soqchilarning bir necha kunlab uyqu bermasligi natijasida ko‘plab mahkumlar aqldan ozishgan.
O‘shanda qisqa vaqt ichida turli azoblar tufayli 300 kishi nobud bo‘lgan bo‘lsa, 43 kishi o‘z joniga qasd qilgan.
Keyinchalik qamoqxona yopilgan. 2009 yilda mahalliy hukumat uning bo‘shab yotgan binosida hatto maktab ochmoqchi bo‘lgan.
4. Suriya. «Tadmor Prison»
Sahro o‘rtasidagi Tadmor qamoqxonasida mahkumlarni uzluksiz qiynash oddiy hol hisoblangan. O‘z sig‘imidan bir necha karra ko‘proq jinoyatchilarni saqlagan bu qamoqxonada mahkumlar har kuni hech bir sababsiz temir quvurlar bilan kaltaklab turilgan. Mahkumlar bir necha marta uyushgan holda isyon ko‘tarishga harakat qilishgan, ammo bu isyonlar siquvning yanada kuchayishiga sabab bo‘lgan xolos.
1980 yilning iyun oyida bu maskanning eng qonli sahifasi bitilgan. Ikki mahkum bir-biri bilan urushib, biri ikkinchisini pichoqlab qo‘ygani uchun soqchilar g‘azabga minishgan va ... umumiy hisobda 800 mahkumni o‘ldirishgan.
Tadmordagi og‘ir ahvol xalqaro hamjamiyatni tashvishga solgani, uzluksiz bosimlar tufayli bu qamoqxona 2001 yilda yopilgan.
3. Braziliya. «Carandiru»
Braziliyaning San-Paulu shahridagi «Karandiru» qamoqxonasi 2002 yilda yopilgan. Bunga bir talay sabablar bor edi.
Bu maskandagi mahkumlarning 20 foizdan ko‘prog‘i OITSga chalingan, lekin ular soni muttasil oshib borishiga qaramay tibbiy yordam ko‘rsatilmas, hech bo‘lmasa kasallanganlar alohida saqlanmasdi. Kanalizatsiya quvurlari to‘lib ketgani uchun mahkumlar kameralarda hojat chiqarishar, sanitar ahvol nihoyatda og‘ir edi. Buning ustiga guruhlarga bo‘lingan jinoyatchilar hamisha bir-birlari bilan jang olib borishar, bunday kunlarda o‘nlab kishilar o‘lib ketishi oddiy hol edi. Soqchilar mahkumlarni elektr toki yordamida, boshlariga polietilen paket kiydirib qiynashardi.
3 ming kishi o‘rniga 7 ming kishi saqlangan bu maskanda 1992 yildagi guruhlar urushida bir kun ichida 111 kishi halok bo‘ladi. Umumiy hisobda bu qamoqxonada soqchilar qiynog‘idan 1300 mahkum jon bergani qayd etilgan. Qamoqxona tarixi davomida halok bo‘lganlarning umumiy soni o‘n mingdan ortib ketgan.
2. Ruanda. «Gitarama Prison»
Qashshoqlik, ochlik, zo‘ravonlik... Afrika xullas! Mana shunday murakkab hududdagi qamoqxonani tasavvur qilavering.
Gitarama qamoqxonasidagi qiynoqlar to‘g‘risida to‘xtalishga hojat yo‘q. Faqat bir fakt bilan u yerdagi ahvolni tushuntirish mumkin – 1000 kishiga mo‘ljallangan qamoqxonada 6793 mahkum saqlangani qayd qilingan. Aksariyat mahkumlar o‘z davlatida isyon ko‘targan siyosiy mahbuslardir. Ularga nafaqat karavot, balki yerda yotish uchun ham joy yetmaydi. Mahkumlar almashib-almashib, yoki tik turib uxlashadi.
Ayb ish qilgan mahkumlarga oylab yotishga ruxsat berilmaydi va ularning oyoqlarida gangrena (chirish) kuzatiladi. Chiqindi va inson axlatiga to‘lib ketgan bu qamoqxonada 80 foiz o‘lim holati kasalliklar tufayli kelib chiqadi. Eng dahshatlisi, o‘liklar haftalab olib ketilmaydi.
1. Shimoliy Koreya. «Kwan Li So No»
Dunyoning eng yopiq davlatidagi eng yopiq qamoqxona to‘g‘risida ma'lumotlar juda kam. Bu qamoqxona birorta xaritada rasman qayd etilmagan, hattoki hukumat bunday maskan borligini rad etib keladi. Shunga qaramay, turli manbalar orqali axborot sizib turadi va ularni eshitgan kishining eti junjikadi.
Bu qamoqxonaga jo‘natilganlar umrining oxirigacha shu yerda qolishga majbur. Ayrimlari hatto oilalari bilan qamalishadi. Bir kishiga bir sutkaga 170 gramm makkajo‘xori beriladi. Mahkumlar umuman go‘shtli taom yeyishmaydi, ochlik tufayli ular kalamush, sichqonlarni tutib yeyishga majbur bo‘ladi. Uvada kiyimlarga o‘rangan mahkumlar eng og‘ir ishlarni bajarishadi, odatda shaxtada ishlashadi. Baxsiz hodisalar juda ko‘p yuz beradi va kimningdir o‘lishiga oddiy hol sifatida qaraladi. O‘liklar kun oxirida pechkaga tashlab yoqib yuboriladi, ular uchun motam tutganlar ham qattiq jazolanadi.
Soqchilar yaxshi ishlamaganlarning quloq va burunlarini kesishi, ko‘zlarini o‘yib, tishlarini qoqib olishi mumkin – bunga ruxsat beriladi.
Ma'lumotlarga ko‘ra, shaxtalarda 6 yoshdan (!) yuqori barcha mahkumlar ishlashi shart va ularning ish vaqti 15 soatgacha cho‘zilishi mumkin. Hatto nogironlar ham o‘ziga yarasha normalarni bajarishlari lozim.
Eng dahshatlisi, mahkumlar ustida turli tajribalar o‘tkazishga ruxsat berilgan va harbiylar kimyoviy qurollarini sinab ko‘rishlari mumkin.
Turli ma'lumotlarga ko‘ra, bu lagerda 200 mingdan ortiq mahkum saqlanadi va ularning barchasi butun umrlik qamoq jazosiga hukm qilingan.
O‘tgan asrda KXDR aksariyat demokratik davlatlar singari o‘lim jazosini bekor qilgan. Lekin bu maskandagi mahkumlar uchun o‘lim jazosi hatto orzuga aylanib ketgan. Sababi kimdir o‘z joniga o‘z ixtiyori bilan qasd qilsa, uning tirik qolgan oila a'zolarini tasavvur qilib bo‘lmas uqubatlar kutadi.
Mavzuga oid:
*Dunyoning eng mashhur qamoqxonalaridan biri, toshlardan iborat orolda joylashgan Alkatras qamoqxonasi hozirgi kunda juda ko‘pchilik tashrif buyuruvchi muzeyga aylantirilgan;
*2011 yilning 22 iyulida, bir necha soat ichida 77 kishini o‘ldirgan norvegiyalik qotil Anders Breyvik 21 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan. U Ila qamoqxonasida saqlanadi va kamerasida barcha sharoitlar yaratilgan. Qotil tashqi olam bilan internet orqali bog‘lanadi, OAVni kuzatib boradi, sifatli taomlar tanovul qiladi. U bir marta nonushtaga yetarli miqdorda shakar berilmagani uchun hukumatni sudga bergan.
Abror Zohidov tayyorladi
