Har yili “Davlat tili haqidagi qonun” qabul qilingan kunni bayram qilamiz. Har doimgidek tilchi olimlarimiz televizorda davra qurishib, bu qonunning xalqimiz uchun ahamiyati kattaligi, o‘zbek tilining naqadar boyligi, kirill alifbosidan lotin alifbosiga o‘tishimiz yoshlarga qancha keng imkoniyatlar ochgani haqida juda chiroyli suhbatlar quradilar. Televideniye ham bu bayramdan chetda qolmaslik uchun tashkilotlar, idoralar, do‘konlar peshlavhalarida, reklamalarda ruscha, inglizcha so‘zlar ishlatilayotgani, o‘zbekcha so‘zlar lotin alifbosida xato yozilayotgani, ko‘chadagi yoshlar suhbatida ruscha so‘zlarni qo‘shib ishlatishi haqida ko‘rsatuvlar tayyorlaydi. Bu holat yillar o‘tgani sari takrorlanaveradi. Go‘yoki 32 yildan beri bayram bitta ssenariy asosida o‘tkazilayotgandek tasavvur uyg‘onadi.
Aslida esa muhokama qiladigan mavzular, hal qilinishi talab etilayotgan muammolar yetarlicha.
Avvalo lotin alifbosiga o‘tish noto‘g‘ri bo‘lganligi haqida hech bir mutaxassis gapirmaydi. Xalq orasidan chiqqan, bu islohotni yoqlamagan odamlar ham xatoning nimadan iborat ekanligini yetarlicha izohlab berolmadilar. Xatoning birinchisi: aholisining 80 foizi ingliz tilida bemalol gaplashadigan, bilim darajasi, ixtirolari bilan hamma tomonidan tan olingan o‘zimizning Osiyo mintaqasidan Yaponiya, Janubiy Koreya, Isroil va Kuvayt kabi to‘rt davlatni ko‘rib chiqsak, ulardan hech biri o‘z alifbosidan kechmagan holda yuksak natijalarga erishdilar. Demak yoshlarning ingliz tilini mukammal o‘rganishida uning qaysi alifboda savod chiqarganining ahamiyati yo‘q.
Xatoning ikkinchisi va eng asosiysi: biz lotin alifbosiga o‘tib, ota-onalar va bobo-buvilarni bolalarga beradigan yordamdan mahrum qildik. Davlat tomonidan qabul qilingan qonun va qarorlar asosida lotin alifbosiga o‘tish mavzusi endi batamom yopildi. Demak boshqa masalalar muhokamasiga o‘tsak ham bo‘ladi. Dolzarb bo‘lib turgan birinchi masala bu gapimizga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlarni ko‘p ishlatishimizdir. Til qanchalik boy bo‘lsa, aytmoqchi bo‘lgan fikringni boshqalarga shunchalik oson yetkaza olasan. Til kambag‘al bo‘lganda esa, boshqa tillardagi so‘zlardan foydalanishga majbur bo‘lasan. Misol uchun rus tilidan kirib kelgan samolyot, poyezd, traktor, etaj, kvartira,koridor, samovar, pod’yezd kabi so‘zlar adabiy tilimizga mustahkam o‘rnashib bo‘ldi. Lekin vyklyuchatel, torets, smejniy,klyuch, svarka, udlenitel, vypryamitel kabi so‘zlar borki ularning aniq o‘zbekcha tarjimasi yo‘q (iltimos, klyuch so‘zining tarjimasi kalit, svarkaniki esa payvandlash bo‘ladi deb asabni buzmanglar. Eshikni ochadigan “klyuch” bu kalit bo‘ladi. Lekin mashina va mexanizmlarni ta’mirlashda ishlatiladigani nima bo‘ladi? Payvandlash esa azal azaldan hosildorlikni oshirish uchun bir daraxt shoxini boshqa bir daraxt shoxiga ulash mazmunida ishlatib kelingan, demak metallni boshqa metallga ulashni boshqa so‘z bilan ifodalashimiz kerak).
Tilchilarimiz yeng shimarib yuqoridagi kabi ruscha va boshqa tillardan kirib qolgan va o‘zbek lug‘atida bo‘lmagan so‘zlarning o‘zbekcha variantlarini yaratishlari kerak.
Til masalasida gapirilganda albatta sheva haqida ham fikr aytilishi kerak. Sheva asrlar davomida bir hududda yashab kelgan xalqning gapirish uslubi hisoblanadi. O‘z hamyurti bilan suhbatlashganda sheva bilan gaplashilsa ularni hech kim qoralamaydi. Lekin butun bir xalqning yuzi bo‘lgan televideniye va kinofilmlar orqali sheva ( asosan Toshkentcha) bilan gaplashish bu savodsizlik va xalqqa nisbatan hurmatsizlikdir. Hattoki boshlovchilarning shevada gapirishini hech narsa bilan oqlab bo‘lmaydi. Menimcha kino va televideniyeda shevani ishlatganlik uchun jazo tayinlashga majbur bo‘ladigan holatga kelib bo‘ldik.
Til va adabiyotni bir biridan ajratib bo‘lmasligini, adabiyot esa xalqni dunyoga tanitishning eng muhim vositalardan biri ekanini hisobga olsak, albatta adabiyotdagi ahvol haqida ham ikki og‘iz fikr bildirishga majburmiz. Xalq tomonidan qo‘lma-qo‘l talashib o‘qilgan oxirgi roman, Tohir Malikning “Shaytanat” kitobi bosilganiga 30 yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Bu vaqt ichida esa eslashga yoki birovga tavsiya qilishga loyiq roman yozilmadi. She’riyatimiz ham Muhammad Yusuf, Abdulla Oripov va Erkin Vohidov bilan birga dafn qilingandek tuyulmoqda. Bor shoirlarimiz ham kalendar shoiri bo‘lib bormoqdalar. Keyingi olti yilda eng mukammal she’r va qo‘shiq deb tan olinayotgan “Mendirman o‘sha” she’rida yigirmaga yaqin mantiqiy xato borligining o‘zi darajamizni ko‘rsatib turibdi.
Dramaturgiya va kinematografiyadagi ahvolni esa “achinarli”dan boshqa so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi. Teatr va kinoga davlat tomonidan mablag‘ ajratilishi ayrim odamlarning cho‘ntagiga ishlayapti xolos. Davlatning o‘zi bu sohaga ajratgan mablag‘i nimaga sarflangani bilan qiziqmagani, soha mutasaddilarining mas’uliyatsizligi ahvolni battar yomonlashtirmoqda.
Til bayrami sabab tilchilar va adabiyotchilar bu mushkul ahvoldan chiqish yo‘llarini o‘ylab ko‘rganlari maqsadga muvofiq bo‘lardi. Keyingi til bayramida men ham ona tilimiz haqida g‘ururlanib maqola yozishimga umid qilib qolaman.
Olimjon Zohidov
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazarini ifodalamaydi.
