O‘zbek mediasida shaharsozlik muammolari ko‘tarilishi odatiy hol bo‘lib qoldi. Saytlarda, bloglarda Toshkentning urbanistik muammolari, ekologiyasi, jamoat transporti haqida yaxshi tahliliy maqolalar, suhbatlar chiqishiga o‘rganib qoldik. Aslida O‘zbekiston mediasining oxirgi olti yillik tajribasi o‘rganib qolingan mavzularga tegishli tashkilotlar ham o‘rganib qolib, reaksiya bildirmay qo‘yishini ko‘rsatmoqda, shuning uchun balki bu mavzuda kontent ko‘payishining o‘z minuslari ham bordir, lekin, nima bo‘lganda ham, o‘quvchi ommaga urbanistika muammolari, shahar muhiti, havo tozaligi kabi tushuncha va masalalar ancha tanish bo‘lib qoldi.
Ammo ushbu maqolada yuqorida tilga olingan muammolar tashqaridagi, shu bilan birga shaharsozlik doirasidagi ba’zi masalalarga to‘xtalmoqchiman. Toshkentda yashash bilan bog‘liq muammo va noqulayliklar ko‘p bor tanqid ostiga olindi, yoritildi. Yechimlarga hali yaqinlashmadik, biroq, nazarimda, masalaning boshqa qirralari ham borki, ularga ham e’tibor qaratish kerak. Xullas, muammolarni ko‘tarishga, kimnidir tanqid qilish qaratilgan maqola emas, Toshkent shahrining kelajagi haqidagi sub’yektiv o‘ylar deb qabul qilasizlar.
Davlat tashkilotlarining harakatsizligi-yu hokimliklarning xatolari, yerlarni sotib yuborish, daraxtlarni kesib tashlash kabi muammolardan tashqari, odamlarning shaharga munosabati, hatto odam va shahar munosabatlari ham o‘rganilishga, yoritilishga muhtoj. Xorij fanida va matbuotida bu kabi masalalarga ma’lum darajada e’tibor beriladi, jumladan, antropologiya fani doirasida o‘rganiladi. Antropologiya shaharchilik bilan qanday bog‘lanishini tushunish uchun avval bu fanning o‘ziga qisqacha ta’rif beraylik.
Antropologiya insonning tashqi qiyofasinigina o‘rganmaydi
Shuning uchun oltinchi sinf tarix darsligining kirish qismida yozilgan ta’rifni unuting. Bugungi kunda antropologiya fanining mohiyati va ko‘lami kengayib ketgan.
Antropologiya odam haqidagi fandir. Bu fan doirasida odamning turli ijtimoiy maydonlardagi holati – bir-biri bilan, davlat tashkilotlari bilan, mashinalar bilan, tabiat bilan, madaniyat bilan, din bilan, millat bilan munosabatlari o‘rganiladi. Uncha aniq tushuntira olmadim deb o‘ylayapman. Hozir boshqa tomondan tushuntirishga harakat qilaman.
Biz postmodern davrida yashamoqdamiz. Aniqrog‘i, global miqyosda shu davr, uning tushunchalari hukmron, alohida jamiyatlar (shu jumladan bizning jamiyat ham) umumiy taraqqiyotdan biroz orqada yoki biroz oldinda bo‘lishi mumkin. Modern davrida insoniyat ongida aniq fanlarning prinsiplari ustunlik qilar edi; har qanday masalaga fan nuqtayi nazaridan qarash, ilmiy yechim qidirish, ilmiy tadqiqot xulosasiga qarab u yoki bu narsani haqiqat deb qabul qilish, xurofotlarni keskin inkor etish hukmron edi. Postmodernda esa inson faqatgina sovuq mantiq emas, his-tuyg‘ularga ham tayanishi, har bir inson alohida olam ekani, uning o‘ziga yarasha tushuncha va kechinmalari borligi, har bir insonning o‘z haqiqati borligi e’tirof etiladi. Shu ma’noda antropologiya chinakamiga postmodern fanidir: u inson hayoti davomida o‘z haqiqatlarini, o‘z realligini yaratishini, mutlaq reallik yo‘qligini e’tirof etadi; antropologiya “mana bu haqiqat, bu esa kimningdir yanglish fikri” degan xulosa chiqarmaydi, u “mana bu odam shunga ishonadi va bu ishonchiga mana bu hayotiy tajribasi, aqlidagi ishonch va qarashlari sabab” shaklidagi xulosalarni beradi.
Antropologiya fani, mohiyatiga mos bo‘lgani uchun bo‘lsa kerak, o‘zining ichida yangi tadqiqot yo‘nalishlari ochilishiga juda erkin qaraydi: insonning ekologiyaga munosabatini o‘rganyapsanmi, ekologik antropologiya yo‘nalishi doirasida o‘rgan; insonning tilga munosabati tadqiqot obektimi, demak, lingvistik antropologiya mavjud; insonning madaniyat bilan munosabati esa, tabiiyki, madaniy antropologiya doirasida tadqiq qilinadi.
Insonning shaharga munosabatini o‘rganadigan fan yo‘nalishi nima deb atalishini tushundingiz deb o‘ylayman.
Shahar antropologiyasi bizga kerakmi?
Inson uchun shahar nima? Shaharning inson hayotidagi ahamiyati qanday? Shahar bilan inson munosabatlarida muvozanatga erishish, shaharni qulay makonga aylantirish uchun nimalar kerak? Shaharda yashovchi jamiyatlarda qanday jarayonlar yuz beryapti? Ularning qishloqda yashovchi jamiyatlardan, bir-biridan farqi nimada? Shahar antropologiyasi ana shunday savollarga javob qidiradi.
Javoblar bir qarashda aniq tuyulishi mumkin, lekin har bir odamning qarashi boshqanikidan ozmi, ko‘pmi farq qiladi. Aytaylik, kim uchundir Toshkent – tug‘ilib o‘sgan ota makon, u o‘zini toshkentlik hisoblaydi; kim uchundir (masalan, men uchun) Toshkent – metashahar. Ya’ni o‘sha kimdir Toshkentda yashaydi, ammo o‘zini toshkentlik hisoblamaydi (u hisoblasa, toshkentliklar hisoblamaydi); o‘zi shu yerda, lekin tug‘ilib o‘sgan shahriga qatnaydi (qarindoshlarni ko‘rib kelish, bolaligi o‘tgan uyda bo‘lish uchun), ota shahridagi ijtimoiy rishtalarni (do‘stlar, qo‘ni-qo‘shni, qarindoshlar bilan aloqalarni) saqlaydi, ularga Toshkentdagi rishtalardan ko‘ra muhimroq deb qaraydi – Toshkentda qo‘shnilarini yaxshi tanimaydi, to‘ylariga bormaydi, biroq ota shahrida sinfdoshining to‘yi bo‘lsa, uch kun oldin yetib boradi. Bir so‘z bilan aytganda, Toshkentga pul, komfort va obro‘ keltiradigan makon sifatida qaraydi. Yana kimdir esa ko‘chib kelib, o‘rnashib, moslashib ketishi mumkin. Uning hayotiy tajribasi va yondashuvi yana boshqacha bo‘ladi.
Ko‘rib turganingizdek, odamlar yashab turgan shaharlariga juda boshqacha yondashishi mumkin. Bu ularning shahardagi hayotida ham aks etadi, masalan, bir umrga ko‘chib kelgan odam uy-joy qilishga intiladi, boshqa yerga ko‘chib/qaytib ketaman degan odam esa uyga pul va vaqt sarflamaydi.
Xullas, shahar odamda o‘ziga xos o‘zlik shakllantiradi. O‘zlik, biz o‘ylaganday, faqat millat tuyg‘usidan iborat emas; o‘zlik ko‘p qatlamli tushunchadir. Faloncha millatga, dinga mansubman desangiz, bu o‘zligingizning ikki qatlamidir; toshkentlikman, samarqandlikman, desangiz, bu o‘zligingizning navbatdagi qatlami; o‘zingizni erkak, o‘qituvchi, piyoda va h.k. deb hisoblashingiz ham o‘zlikning qatlamlaridir.
“Gapni cho‘zvording, maqsadga ko‘ch” deguvchilardan yana biroz sabr so‘rayman. Shahar antropologiyasi, shahar o‘zligi kabi tushunchalar bizga qanday foyda keltirishini, shahar muhitini tashkil etishda, odamlarga qulaylik yaratishda qanday asqatishini tushunish uchun bir xayoliy eksperiment o‘tkazsak.
Xayoliy eksperiment
Tasavvur qiling, siz bir katta shaharning eng chekkasida yashaysiz. A shahar deylik. Uyingizdan markazgacha masofa 14 kilometr. A shahar kichikroq B shahar bilan qo‘shni, siz o‘sha shaharning chegarasiga yaqin hududda turasiz. Uyingizdan B shahar markazigacha 2 kilometr.
Endi bu holat 1) hayotingizga; 2) o‘zligingizga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘ylab ko‘ring. Savdo-sotiq uchun (ayniqsa mayda-chuyda bo‘lsa), shubhasiz, B shahar markaziga borasiz; sifatliroq mahsulot yoki xizmat kerak bo‘lsa, erinmay A shahar markaziga borasiz; ish masalasida ham yaqinroq joy qidirsangiz ajab emas. Ammo “qayerliksan” deb so‘rashganida “A shaharlikman” deb javob berasiz.
Bu xayoliy eksperimentdan xulosa – shaharning ma’muriy chegaralari bilan siz uchun qulay shaharning chegaralari mos kelmaydi. Shahar antropologiyasi va urbanistika mana shu yerda to‘qnash keladi. Ya’ni shaharni qurishda, rejalashtirishda odamlarga qulay chegaralardan kelib chiqish kerak, bu chegaralar esa odamlarning kundalik hayotidan, ehtiyojlaridan shakllanadi.
Ma’muriy chegaralar va ehtiyoj chegaralari
Bir amallab masalaning mohiyatiga yetib keldik. Demak, shahar antropologiyasini o‘rganish, odam shaharni qanday tushunishi, qabul qilishini, shaharliklarning shaharga munosabati o‘rganish amaliy ahamiyatga ham ega – bu bilimlar negizida shaharning chegaralarini belgilash, shahar muhitini yaratish mumkin.
Bugungi urbanistikada “shaharlar odam uchun” prinsipi ustuvor. Qo‘pol qilib tushuntirganda, “poliklinika mana bu yerda, amallab yetib kel” deyilmaydi, “balki mana shu yerga poliklinika qursak, hammaga qulay bo‘ladi” degan mantiqdan kelib chiqib binolar rejalashtiriladi.
Bundan tashqari, shahar insonga asosiy ehtiyojlaridan biri bo‘lmish erkinlikni taqdim etishi kerak; shaharda sevimli mashg‘uloting bilan shug‘ullanishga, ijodkorligingni namoyon etishga imkoniyat bo‘lishi kerak. Sportga qiziqasanmi? Yaqiningda bepul sport maydonlari bo‘lishi kerak. Kitob o‘qiysanmi? Jamoat kutubxonalari talab etiladi. San’atga qiziqasanmi? Shahringda san’at muzeylari, galereyalari, konsert saroylari, o‘z suratlaringni yoki musiqiy iste’dodingni namoyon etadigan erkin maydonlar bo‘lishi lozim. Shahar qiyofasini shakllantirishda istiqomatchilarning ijodiga murojaat etish ham keng tarqalgan holdir – buning uchun devorlarga graffiti chizishga ruxsat beriladi, odamlar to‘planib bog‘ yaratishi uchun joy ajratiladi, oddiy aholining installyatsiyalari bog‘larga joylashtiriladi va h.k.
Xullas, antropologlar shaharliklarni o‘rganadi, ular taqdim etgan bilimlar asosida urbanistlar shaharlarni loyihalaydi, o‘zgartiradi.
Mana shu hamkorlik negizida olib borilgan ishlar natijasida oxirgi yillarda Yevropa shaharsozligida ko‘p yaxshi natijalarga erishildi. Yevropada odamlarga qulay, ishlashga, dam olishga, yashashga sharoit bor shaharlar yaratish avj olgan – bu qit’adagi shaharlarda birin-ketin bog‘-rog‘lar, mashinasiz yo‘llar vujudga kelyapti, jamoat transporti rivojlanyapti.
Afsuski, bu tajribani doim ham shunday olib, O‘zbekistonga joriy etib bo‘lmaydi. Ko‘p hollarda o‘z farovonligimizni o‘zimiz mustaqil yaratishimizga to‘g‘ri keladi. Ayniqsa Toshkentga kelsak, bu shaharni o‘rgatish va o‘zgartirish oson bo‘lmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri uning kattaligidir.
Kichik shaharlardagi farovonlik
Shu yili Yevropaning ikki davlati – Belgiya va Germaniyada bo‘ldim. Borgan shaharlarim juda obod, chiroyli, qulay edi. Toshkentda qachondan buyon qila olmayotgan ishimni o‘sha yerda qildim – bir necha kun soatlab piyoda yurdim. Bir nuqtadan boshqa nuqtaga piyoda (yoki mashinasiz) yetib borish ancha oson: shahar markazlari piyodalarga mo‘ljallangan, mashina kam yoki mutlaqo yo‘q, yo‘llar kvadrat shaklida emas, aralash bo‘lgani uchun masofani qisqartirib, kesib o‘tish oson, qolaversa, jamoat transporti juda yaxshi ishlaydi. Bir shahardan boshqasiga boraman desangiz, turli tezlik va sifatdagi poyezdlar har 20 daqiqada qatnaydi, Kyolndan Bonnga, Bryusseldan Bryuggega yetvolish juda oson va arzon.
Ochig‘i, havasim keldi, Toshkentda ham shunday muhit vujudga kelishini juda xohladim. Lekin keyinroq, zamonaviy urbanistika bo‘yicha kitob va maqolalar bilan tanishib, bu yo‘lda jiddiy qiyinchiliklar borligini tushundim: Toshkent – juda katta shahar, unda bitta markaz yaratib bo‘lmaydi, chekkalar juda uzoq bo‘lib qoladi. Xayoliy eksperimentimizdagi vaziyat yuzaga keladi. Men yuqorida tilga olgan shaharlarda kam odam yashaydi (200-300 ming atrofida), hududi ham shunga yarasha. Yirik shaharlarni yangi urbanistika qoidalariga moslashtirish esa boshqa davlatlarda ham muammolar keltirib chiqarmoqda: Nyu-York, Singapur, Hongkong hali ham ulkan, noqulay, sershovqin, doimo tirband megapolislardir; Dubayda, Moskvada yo‘llar ulkanligidan mashinangizni istagan joyda to‘xtata olmaysiz, ayni paytda mashinasiz bir yerga yetib bora olmaysiz; Istanbulning markazi ancha yaxshilangani bilan, chekkalari haligacha juda uzoq, tirband, noqulay. Toshkentga ibrat bo‘ladigan yirik shaharni topish juda qiyin. Zamonaviy Yevropa urbanistikasining otasi, daniyalik me’mor Yan Geyl (esingizda bo‘lsa, u Toshkentga taklif etilgan ham edi) o‘zining “Odamlar uchun shaharlar” nomli kitobida sog‘lom shahar muhitini yaratish bo‘yicha tavsiyalar beradi; o‘qish chog‘ida bir xayol beixtiyor aqlingga keladi – bu tavsiyalar yirik shaharlarda ishlamaydi yoki uning bir qisminigina qamrab oladi.
Bu muammolarning yechimini, savollarga javoblarni bilmayman. Javoblarini bilmaydiganim savollarni ko‘tarishimdan maqsad esa o‘quvchilarning va, agar ular orasida bo‘lsa, mutaxassislarning diqqatini ularga qaratishdir. Boshqalarda ham shunday savollar tug‘iladimi, ularga yechimlar bormi, bo‘lmasa, ishlab chiqiladimi? Mana shular meni qiziqtiradi. Toshkentning kelajagi qanaqa bo‘lishini tasavvur qilaman, bu tasavvurlarim boshqalarning tasavvurlariga qay darajada uyg‘unligini o‘ylayman. Bitta shaharda yashovchilar o‘z shahrining kelajakdagi qiyofasini har xil tasavvur qilishi mumkin, shunday emasmi? Ularning barchasini birlashtirish, barchaga ma’qul qiyofa yaratish imkoni bormi?
Katta shaharlar qanday o‘zgarmoqda?
Gapni uzoqdan boshlab, shuncha savol berib, ko‘tarilgan muammoga o‘z qarashimni bayon etmay ketsam, o‘quvchilarim mendan norozi bo‘lsa kerak. Yuqoridagi masalalarning javobini mutaxassislar izlanishlar qilib topishi va hayotga joriy etishlari kerak deb hisoblayman, ammo bu jarayon qanday borishi haqida tasavvur beradigan kitoblar, maqolalar bor. Ko‘pgina xorijiy davlatlarda (ayniqsa rivojlanganlarida) yirik shaharlarni sog‘lomlashtirish borasida ishlar olib borilmoqda (ba’zi yerlarda muvaffaqiyatli, ba’zilarida muvaffaqiyatsiz); tadqiqotchilar va ekspertlar bu haqda yozgan kitoblar bizga qiziq ma’lumotlar beradi.
Masalan, Rob Roggema muharrirligidagi Nature Driven Urbanism kitobida Avstraliya tajribasi bilan tanishamiz. Bayon etilishicha, bu mamlakat urbanistlari shahar muhitini sog‘lomlashtirishda birinchi galda tabiat ustuvorligiga suyanib kelmoqda. Unga ko‘ra, shahar ichidagi mahalla-kvartallarning chegaralari tabiiy chegaralarga mos bo‘lishi, daraxtzorlar yo‘q qilinishiga, suv oqimlari o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Dubay, Nyu-York, Singapur singari gavjum shaharlar tajribasiga qarasak, Yan Geyl maktabi belgilab bergan qoidalarni (past binolar, piyoda ko‘chalar va h.k.) joriy etish juda katta o‘zgarishlarni talab qilishini, bu deyarli imkonsizligini inobatga olgan holda, asosiy e’tibor daraxtzor va bog‘-rog‘larni ko‘paytirishga qaratilmoqda, shahardagi tirbandliklarni esa jamoat transportini rivojlantirish hisobiga kompensatsiya qilishiga urinilmoqda.
Toshkent hozircha Nyu-Yorkday ulkanlashib ketgani yo‘q, lekin Bryuggeday oson isloh etilmaydi. Uning hozirgi holatiga, nazarimda, Kim Dovining Urban Design Thinking kitobida bayon qilingan konsepsiya mos keladi.
Unga ko‘ra, yirik shaharlarni sog‘lomlashtirish, qulaylashtirishning bir qancha yo‘llari bor:
- shahar erkin qo‘yilishi lozim, ya’ni odamlarning o‘zi o‘ziga muhit yaratishishga qo‘yib berib, jarayonni kuzatish, birmuncha nazorat qilish kerak;
- shahar drama makoniga aylanishi lozim, ya’ni ko‘chalarda his-tuyg‘u, ijodkorlik ruhi bo‘lishi, quvonchli yuzlar ko‘payishi, restoran va bog‘larda odamlar erkin kulib, hazillashib yurishiga erishish kerak; doimo tund qiyofalar ko‘pligi shaharning umumiy ruhiyatiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi;
- shaharning xotirasi bo‘lishi lozim, ya’ni har qadamda har bir ko‘chaning tarixini aks ettiradigan yozuvlar, haykallar, boshqa atributlar bo‘lishi kerak. Bizda tarixiy meros, tarix deganda masjid-madrasalar, katta-katta tarixiy binolar tushuniladi, lekin shaharning tarixi unda vujudga kelgan hikoyalarda, ro‘y bergan kichik maishiy voqealarda aks etadi. Toshkentdagi faloncha uyni kim qurgan? Faloncha ko‘chada qanday hangoma ro‘y bergan? Toshkentlik eng mashhur oshpaz kim edi? Toshkentliklar qaysi bir kichik do‘konchadan gumma yeyishni ma’qul ko‘rar edi? Toshkent o‘tmishining bu sahifalari mutlaqo yoritilmagan va shahar ko‘chalarida aks etmagan, bunga ko‘p mas’ul davlat xodimlari va ziyolilar jiddiy bo‘lmagan, befoyda mashg‘ulot deb qarasa, ajablanmayman. Ammo shahar xotirasi mana shunaqa kichik qismlardan iborat bo‘ladi, ular shaharni o‘ziga xos ruhiyatga to‘ldiradi, o‘tmish bilan bog‘laydi.
Bundan tashqari, Istanbulda bo‘lganimda ba’zi muvaffaqiyatli urbanistik yechimlar joriy etilganiga, ular Toshkentda ham ishlashi mumkinligiga e’tibor beraman. Men e’tibor qaratgan jihatlar:
- shaharning markazi piyoda yurishga juda qulay bo‘lishi, jamoat transporti zo‘r ishlashi kerak. Istanbulda Fotihdan boshlanib, Beyo‘g‘lida tugaydigan o‘ziga xos markaz bor, bu markazning u boshidan bu boshigacha bir soat piyoda yurib borsa bo‘ladi. Bir soat yurishning o‘zi bo‘lmaydi albatta, ammo bu yo‘lda tomosha qiladigan, dam oladigan, zavqlanadigan joy, obekt, mashg‘ulot shunchalik ko‘pki, vaqt qanday o‘tganini bilmaysiz; charchasangiz, har qadamda o‘tirib dam olish uchun skameyka, stul va boshqa turdagi ko‘cha mebeli topiladi. Nazarimda, Toshkentga ana shunday quvnoq va qiziqarli markaz yetishmaydi;
- Istanbulda kichik markazlar juda ko‘p. Toshkentning kattaligini inobatga olsak, uning ma’lum hududida yashaydigan aholiga xizmat qiladigan ana shunday kichik markazlar juda zarur: har bir tumanda kamida bittadan markaz bo‘lishi, u yerda hordiq chiqarish, shopping uyushtirish, do‘stlar bilan uchrashish, shunchaki toza havoda kezish imkoniyati bo‘lishi lozim. Qolaversa, davlat idoralari, zarur muassasalar shu markaz atrofida joylashishi, istagan odam ularga piyoda yetib bora olishini ta’minlash zarur.
Xayoliy eksperimentimiz esingizdami? Shahar markazidan uzoqda yashaydigan shaharliklarda ana shunday murakkabliklar vujudga kelmasligi uchun mahallalarning joylashuviga qarab barchaga birday qulay kichik markazlar yaratish mumkin. So‘ng ana shu markazlarda hayot qaynaydi, aholi o‘zini tom ma’noda yashab turgan shahrining bir qismi deb his qiladi, barcha ehtiyojlarini uyining yaqinida qondira oladi.
Ertangi Toshkent qanday bo‘ladi?
E’tibor bergan bo‘lsangiz, sarlavhada kechagi va ertangi Toshkentni tilga oldim. Buning sababi – bugungi Toshkent to‘laqonli tarix bo‘lagi sifatida shakllanmadi nazarimda. Kechagi Toshkent haqida ko‘p narsa bilamiz – bu shaharning tarixida, eski binolarida, mahallalarida saqlanib qolgan ruhiyatda aks etadi. Ertangi Toshkent haqida, yuqorida aytganimdek, har kim o‘ziga yarasha tasavvurga ega. Bunday tasavvurlarni ba’zida davlat idoralari vizuallashtirib, animatsiyalar shaklida taqdim etib turadi. Ba’zida esa o‘zimiz, xayolimizda gavdalantiramiz.
Hozir biz yashab turgan Toshkent esa o‘tmish va kelajak o‘rtasida arosatda qolib ketgandek; kechagidan ham, ertangidan ham farq qiladigan o‘ziga xos qiyofa, o‘ziga xos ruhiyat shakllanmagan. Toshkentni yaxshi ko‘rishni ham, yomon ko‘rishni ham bilmaysan: bir qarashda zamonaviy shahar, bir qarashda har qadami noqulaylik, cheklovlar. Bugungi Toshkent menda qandaydir o‘ziga xos binolar, voqealar, ruhiyat bilan assotsiatsiya uyg‘otmaydi. U ko‘plarga, xususan, chetdan keluvchi mehmonlarga, turistlarga, viloyatlardan ko‘chib kelayotgan fuqarolarga ham tussiz makon bo‘lib tuyulmoqda deb qo‘rqaman.
Bu tuzoqdan chiqib ketish, Toshkentning o‘z qiyofasini shakllantirish, odamlarning ehtiyojlariga mos shahar yaratish uchun, nazarimda, yuqoridagi savollarga javob topish, shahar antropologiyasi va urbanistika taqdim etadigan bilimlarga, yechimlarga murojaat etishimiz kerak. Zamonaviy ilmiy yutuqlarni, aholining xohish-irodasini inobatga olmay, tor doiradagi mas’ul shaxslarning sub’yektiv qarashi asosida amalga oshirilayotgan ishlar, o‘zgarishlar yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi – shahar battar noqulaylashadi, ekologiyasi yomonlashadi, kengayishi hisobidan bir nuqtadan boshqasiga yetib borish yanada qiyinlashadi, zerikarli va tussiz bo‘lib boraveradi. Odamlarga osmono‘par binolar, vahimali shosselar emas, so‘z bilan tushuntirish, ilmiy terminlarda ta’riflash qiyin bo‘lgan ichki xotirjamlik bag‘ishlaydigan ruhiyat, atmosfera kerak. Shaharda bemalol yashashga, ishlashga, pul topib, uni samarali sarflashga, hordiq chiqarishga, sifatli ta’lim olishga, sifatli tibbiyot xizmatlariga ega bo‘lishga imkoniyatlar yaratilsa, odamlar baxtliroq bo‘ladi, sifatliroq hayot kechiradi, qarabsizki, shaharga, kengroq miqyosda esa mamlakatga ham ko‘proq manfaat keltiradi. Sog‘lom shahar muhiti ana shu uchun kerak.
Eldor Asanov
