«Yarmi yopiq budjet» – Paxtachida ajratilgan pulning yarmi hokimiyat biqinidagi g‘orat qilingan parkka ketadimi?

Xalqning «ko‘zini ochgan» loyiha

So‘nggi yillarda ko‘cha-ko‘yda, jamoat transportida ham ko‘pchilik «Open budget»ga ovoz berish masalasini gapirib, kimlardir targ‘ib qilmoqda. Loyihaga befarq bo‘lmaganlar nima qilib bo‘lsa ham o‘z qishlog‘i, mahallasidagi loyiha g‘olib bo‘lishi payida.

Bu yilga kelib juda ko‘pchilik maktablar, kasalxona va QVPlar nega «Open budget»ga kiritilgani haqida savol bera boshladi.

Ya’ni odamlarimiz maktab va kasalxonalarni davlat o‘z vaqtida ta’mirlab qo‘yishi kerak-ku, degan xulosaga kelishi uchun naq 32 yil kerak bo‘ldi. Endi odamlar davlat budjetidagi pullar o‘ziniki ekanini asta-sekin anglay boshladi. Tez orada odamlarimiz biz intilayotgan fuqarolik jamiyatidagi eng asosiy savolni ham bera boshlaydi: «Xo‘sh, budjet pullari qayerga sarflanyapti?»

Xullas, «Open budget» sayti xalqimizning asosiy muammolarini lakmus qog‘ozidek ko‘rsatmoqda: yo‘llar yomon, ichimlik suvi yetib bormagan, elektr ko‘p o‘chadi – transformator va simyog‘ochlar kerak, maktablarda o‘qish uchun, kasalxonalarda davolanish uchun sharoit yo‘q...

Loyihaning o‘tgan ikki mavsumida odamlar shunchalik ko‘p muammosini hal qila oldiki, natijada «Open budget» virus kabi juda ommalashib ketdi. Odamlar o‘z faolligi evaziga davlatdan aslida o‘ziga tegishli bo‘lgan pulni o‘z umumiy muammosini hal qilish uchun olish mumkinligiga ishona boshladi.

Ammo xalqning puli taqsimlanayotgan bu loyihadagi barcha takliflarni ham jo‘yali deb bo‘lmaydi. Quyida mana shunday bir misolni keltiramiz.

Tuturiqsiz uch loyiha

Samarqand viloyati Paxtachi tumaniga «Open budget»ning uchinchi mavsumi uchun jami 7,2 milliard so‘m ajratilgan. Bu esa o‘rtacha 10 ta loyiha uchun yetarli pul. Ya’ni bir tumanda loyihaning bir mavsumi davomida 10 ta ko‘cha obod bo‘lib qolishi mumkin, degani. Ammo ovoz berish yakunlariga ko‘ra bunaqa bo‘lmadi.

Gap shundaki, Paxtachi tumanida ovoz berish natijalari bo‘yicha «kuchli beshlik»dan birgina istirohat parkning uchta taklifi o‘rin olgan. Masalan, tuman markazidagi «Ziyovuddin yoshlar bog‘iga «Visilyye gorki» (tashkilotchilar «Vesyolyye gorki» deb yozmoqchi bo‘lishgan), attraksion uyingohi (o‘yingoh yozmoqchi bo‘lishgan) qurish kerak» degan loyiha uchun Paxtachi tumani «obod bo‘lishini istagan» 4622 jonkuyar ovoz bergan va natijada loyiha ovoz berishda tuman bo‘yicha uchinchi o‘rinni olib g‘olib bo‘ldi. Bu loyiha uchun tashkilotchi Botir Aliyev 1,2 milliard so‘m berilishini so‘ragan, xuddi shuncha pul tasdiqlangan.

Paxtachi bo‘yicha to‘rtinchi va beshinchi o‘rinlarni ham xuddi shu – Ziyovuddin yoshlar bog‘iga aloqador loyihalar egalladi. Xususan, «Ziyovuddin yoshar bogini obodonlashtirish, kukalamzorlashtirish va kucha chiroklar kuyish kerak» (Ziyovuddin yoshlar bog‘ini obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va ko‘cha chiroqlari qo‘yish kerak, deb yozmoqchi bo‘lishgan) loyihasi uchun ham 1,2 milliard so‘m so‘ralgan bo‘lib, bu loyihaga «3758 jonkuyar paxtachilik» ovoz bergan.

Qizig‘i, bu park uchun yana bitta attraksion sotib olish loyihasi ham xalqning puli taqsimlanadigan «Open budget» uchinchi mavsumiga taklif sifatida kiritilgan. «Ziyovuddin yoshlar bog‘iga Mayatnik karusel atraksion uyingoxini (attraksion o‘yingohini demoqchi bo‘lishgan) qurish kerak» loyihasiga «4410 kishi» ovoz bergan.

Shu tariqa, bir tuman uchun ajratilgan 7,2 milliard so‘m pulning 3,6 milliardi, ya’ni teng yarmi tuman hokimligi biqinidagi park uchun ikkita attraksion sotib olish va bog‘ni go‘yoki obodonlashtirish uchun sarflanadigan bo‘lib turibdi.

Shu o‘rinda sog‘lom fikrlovchi odamda savollar tug‘iladi: davlatning puli nega parkka attraksion sotib olish uchun ishlatilishi kerak? 13 mingga yaqin odam tumandagi yo‘llarning holatini bilgan holda qanaqasiga bu loyihalarga ovoz bergan bo‘lishi mumkin?

Hisob-kitobdan xabari bor odamlarda esa boshqacha jiddiyroq savol paydo bo‘ladi: bu ikki attraksion qanaqa matoh bo‘ldiki ikkalasi 230 ming dollardan qimmatroq tursa?!

Va eng asosiysi, xalq puliga quriladigan park va attraksionlar u foydalanishga topshirilgandan keyin xalqqa beriladimi, undan foydalanish tekin bo‘ladimi?

«Quvnoq bo‘sa» uchun 1,2 milliard so‘m?!

Avvalo attraksionlar narxidan boshlasak. Alibaba internet do‘konida «Mayatnik» attraksioni 20 ming, 23 ming, 33 ming, 35 ming va eng zo‘rlari 50 ming dollardan sotilmoqda. Ya’ni hozirgi kurs bilan hisoblaganda kiroyi «Mayatnik» 568 million so‘m turarkan. Ammo loyihada buning uchun 1,2 milliard so‘m so‘ralgan. Attraksionni o‘rnatib beradigan payvandchiga 632 million so‘m berishmas?

«Vesyolyye gorki» attraksioni esa hozir «modadan qolgan» eski attraksion bo‘lgani uchun uni elektron sotuvdan topish ham qiyin. Ammo bu matoh 1,2 milliard so‘m turmasligi aniq va katta ehtimol «Mayatnik»dan ham arzon.

Park bo‘yicha uchinchi loyiha esa butunlay mavhum – ko‘kalamzorlashtirish va obodonlashtirish, ko‘cha chiroqlari o‘rnatish. Ko‘kalamzorlashtirish uchun ajratilgan qanchadan qancha pullar «tuya qilingani»ni bilamiz. Shunday ekan, yo‘llar abgor holatda bo‘lgan vaqtda xalqning puli bunaqa mavhum narsalarga sarflanishi g‘alati holat.

Bog‘ chindan ko‘kalamzor edi

Paxtachi tumani markazidagi «Yoshlik» bog‘i bir vaqtlar chinakam ko‘kalamzor maskan bo‘lgan. Google sun’iy yo‘ldoshi olgan suratda ham bu bog‘ 2009 yilda yam-yashil daraxtzor bo‘lganini ko‘rish mumkin. Hozir esa bog‘da to‘rtta archa sarg‘ayib o‘zini o‘zi soya qilolmay turibdi.

Endi Paxtachi tumanidan «Open budget»ga kiritilgan va Ziyovuddindagi park loyihasidan pastda turgan jo‘yali loyihalarga qarasak. Masalan, 6-o‘rinda qolib ketgan Boymat qishlog‘idagi 2,5 km yo‘l chindan ta’mirtalab va bu loyiha uchun 950 million so‘m so‘ralgan. 3,2 mingga yaqin odam ovoz bergan loyiha oxir-oqibat tanlovdan o‘ta olmaganida, tashkilotchilar parkka attraksion olishni taklif qilganlarning «yoqasidan olsa» arzirdi. Chunki muammo jiddiyligi boymatliklar ilova qilgan suratlardan ko‘rinib turibdi. Yaxshiki bu loyiha g‘oliblar orasiga kira oldi.

Paxtachidagi ovoz berishda 17-o‘rinni olgan loyihani olaylik. Qarnabota va Chashma mahallalaridagi umumiy 2350 metr masofani asfaltlashtirish loyihasi faqat 800 ta ovoz to‘plagan va tabiiyki g‘olib bo‘la olmagan.

Yoki bo‘lmasa Paxtachidagi Qoratepa mahallasi faollari joylagan loyihadagi mana bu transformatorning ahvoliga e’tibor bering. Mahalladagi uchta ko‘chaning elektr ta’minotini yaxshilash uchun 3 dona transformator, 110 dona beton ustun va 5 km kabel tarmog‘ini yangilash so‘ralgan. Ammo bu loyiha atigi 352 ovoz olib, qolib ketdi.

Ushbu loyihada yana bir qiziq jihat bor. Loyiha muallifi Feruz Tog‘ayev 3 ta transformator, 110 ta stolba va 5 km kabel uchun 500 million so‘m yetadi deb hisoblagan. Tashkilotchilar esa shuncha narsa uchun negadir 190 million so‘m mablag‘ni tasdiqlagan. Birinchidan, taklif qilingan loyiha uchun 190 million so‘m hech qanaqasiga yetmaydi. Ikkinchidan, nega chindan bir necha barobar ko‘p pul so‘ralgan attraksion loyihasi tasdiqlab qo‘yaverilgan?

Paxtachidagi bu qolib ketgan loyihalarni bejiz keltirmayapmiz. Gap shundaki, o‘sha tuman markazidagi attraksion va xiyobonni ta’mirlash uchun berilgan 13 ming ovoz mana shu chindan muhim bo‘lgan loyihalar amalga oshishi uchun yetarli edi. Nimaga ishora qilayotganimizni tushungandirsiz: tuman hokimligi oldidagi xiyobon uchun davlat idoralarida ovoz yig‘ish «hashari» o‘tkazilmaganiga kim kafolat beradi? Axir bunaqasiga ko‘p guvoh bo‘lyapmiz-ku?

Bu maqoladan ko‘zlagan maqsad shuki, «Open budget» tashkilotchilari qo‘yilayotgan loyihalarni obdan tekshirib keyin saytga joylashlari kerak. Bo‘lar-bo‘lmas loyihalarga xalqning pulini uvol qilish yoki kimnidir boy qilish kerak emas. Yana bir gap, kelasi mavsumdan loyihadan maktab, QVP, kasalxona va boshqa shundog‘am davlat qilib qo‘yishi kerak bo‘lgan takliflarni umuman olib tashlash mantiqdan bo‘ladi. Xalq pulini xalqqa zarur ishlarga sarflash kerak. Paxtachidagi park uchun qo‘yilgan uchta loyiha esa bekor qilinib, 3,6 milliard so‘m pul keyingi o‘rinlardagi, odamlarga chindan kerak bo‘lgan loyihalarga sarflanishi adolatdan bo‘ladi.

O‘tkir Jalolxonov