Germaniyada temiryo‘llar sohasi qariyb 30 yil oldin isloh qilina boshlangan. 90 yillar boshida mlrd yevrolab zarar ko‘rgan bu sohani xususiylashtirish orqali mamlakat temiryo‘llari xizmati rivojlangan.
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti temiryo‘l sohasini isloh qilish bo‘yicha Germaniya tajribasiga oid tahlillarini Kun.uz'ga taqdim qildi.
Qayd etilishicha, 1994 yilgacha Germaniya temiryo‘llari ikkita tashkilot: Deutsche Bundesbahn va Deutsche Reichsbahn tomonidan boshqarilgan. Sohadagi islohotlar 1994 yilda boshlangan. Bu jarayonda barcha operatorlar uchun temiryo‘l infratuzilmasidan erkin foydalanish imkoniyati yaratilib, shahar atrofi yo‘nalishlari mahalliy hokimiyat organlari tasarrufiga o‘tkazilgan va zarur miqdorda subsidiyalar ajratilgan.
1993 yil 26 martda hukumat temiryo‘l sohasini isloh qilish to‘g‘risidagi qonun loyihasini ishlab chiqib, uning asosi sifatida ikkita muhim sababni belgilagan:
1.Temiryo‘llar sohasining past samaradorligi va yuk tashish hajmining ortishi kutilayotgan sharoitda quvvatlarning bunga tayyor emasligi;
2.Qarzlar to‘planib qolgan hamda yo‘lovchi va yuk tashuvlari sohasida ulushi qisqargan sharoitda boshqaruvchi kompaniyaning zaif moliyaviy barqarorligi.
Germaniya hukumati davlat xizmatlarini ko‘rsatish bo‘yicha majburiyatlar uchun har yili sohaga 7 milliard yevroga yaqin mablag‘ yo‘naltirgan bo‘lsa-da, 90-yillarning boshida temiryo‘l tashkiloti Deutsche Bundesbahn ko‘rgan zarar 25,5 milliard yevroni tashkil qilgan.
50-yillarning o‘rtalaridan boshlab Deutsche Bundesbahn transport bozoridagi ulushining sezilarli qismini yo‘qotgan. 1960-1990 yillar oralig‘ida Deutsche Bundesbahn’ning ulushi yo‘lovchi tashuvlarida 36 foizdan 6,1 foizgacha, yuk tashuvlarida esa 56 foizdan 20,5 foizgacha kamaygan.
Islohotlarning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilar qayd etilgan:
- Deutsche Bundesbahn va Deutsche Reichsbahn xususiylashtirildi va ular Deutsche Bahn AG tarkibida birlashtirildi;
- Temiryo‘l tashuvlari bozorida raqobatni kuchaytirish uchun infratuzilma va xizmat ko‘rsatuvchi kompaniyalar ajratildi;
- Infratuzilmani rivojlantirish va yangi xizmat turlarini yo‘lga qo‘yish uchun xususiy investorlar jalb qilindi.
1999 yilda islohotning ikkinchi bosqichi boshlangan. Deutsche Bahn AG’ning 5 ta bo‘linmasi har xil faoliyat turlari uchun mas’ul bo‘lgan alohida korporatsiyalarga aylantirildi: DB Netz AG (infratuzilma), DB Station & Service AG (stansiya va xizmatlar), DB Dienstleistungen GmbH (aloqa, texnik xizmat ko‘rsatish, stansiyalar va poyezdlarda xavfsizlik), DB Personenverkehr GmbH (yo‘lovchi tashuvlari)
Stinnes AG (yuk tashuvlari).
Bir necha yillik loyihaviy islohotlar natijasida temiryo‘llarida xizmat ko‘rsatish sifati va samaradorligi ortgan, transport xarajatlari kamaygan. Xususan, 1994-2012 yillar oralig‘ida yuk tashuvlari hajmi 58 foizga, yo‘lovchi tashuvlari hajmi esa 36 foizga oshdi. Yo‘lovchilarni tashish sohasidagi o‘sishga asosan ichki tashuvlar hisobiga erishilgan. Uzoq masofaga qatnovchi poyezdlardan foydalanuvchilar soni 7 foizga ko‘paygan.
Ta’kidlanishicha, temiryo‘l sohasida Germaniyada amalga oshirilgan islohotlar muvaffaqiyatli hisoblanadi va u boshqa mamlakatlar uchun namuna bo‘la oladi.
Xususiy operatorlarning vagonlar va lokomotivlardan iborat tarmoqqa jalb qilinishi bugungi kunda Germaniyada temiryo‘l sohasini boshqarishning ajralib turadigan jihatidir. Faqat infratuzilma davlat nazorati ostida bo‘lib, u barcha bozor ishtirokchilarining infratuzilmadan teng foydalanishini ta’minlaydi.
Ammo hozirda Germaniya temiryo‘l infratuzilmasi tezkor modernizatsiyaga muhtoj. Davlat boshqaruvi yillarida temiryo‘l infratuzilmasi obektlarini modernizatsiya qilish uchun yetarli mablag‘ ajratilmagan. Oqibatda 1994 yil bilan taqqoslaganda temiryo‘l tarmog‘ining uzunligi qariyb 20 foizga qisqargan.
Deutsche Bahn va hukumat infratuzilmadagi muammolarni bartaraf etish uchun bir qator choralar ko‘rmoqda. Xususan, 2023 yilning mart oyida Germaniya Vazirlar Mahkamasi kompaniyaga 4 yil davomida 45 milliard yevro sarmoya kiritish majburiyatini olgan. Temiryo‘l tarmog‘ini jonlantirish va modernizatsiya qilish hozir 2045 yilgacha iqlim betarafligiga erishish rejasining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi.
