Ikkinchi jahon urushi – insoniyat ko‘ksidagi ochiq yara. Bu yara hech qachon butkul tuzalmaydi. Shu bois ham oradan yillar kechsa-da, u hanuz ko‘plab san'at asarlari uchun achchiq «xamirturush» vazifasini o‘tab kelmoqda.
Ha, qanchadan-qancha odamlarning hayotiga zomin bo‘lgan, qanchadan-qancha oilalarning yostig‘ini quritgan, bani bashar taqdirini kutilmaganda izdan chiqarib yuborgan bu be'mani urushdan (urushning ma'nilisi bo‘lmaydi, aslida) keyingi avlodlarga ming yillarga tatigulik iztiroblar, xotiralar va unutilmas saboqlar qoldi.
9 may kuni O‘zbekiston telekanallarida premerasi bo‘lib o‘tgan «Ilhaq» filmi ham mana shu o‘lmas va og‘riqli mavzu haqida.
Bugun «Ilhaq» haqida jamoatchilik va mutaxassislar orasida allaqachon bahslar boshlanib ulgurdi. Ya'ni film atrofida turli e'tirof va e'tirozlar yangramoqda. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, mazkur film o‘zbek tomoshabinini ta'sirlantirish barobarida, auditoriyada o‘ziga xos munosabat to‘lqinini ham uyg‘ota oldi.
Ushbu maqolada baliq ovi paytida qarmoq uchiga chuvalchang yoki boshqa narsa ilish kerak edi, deb aql o‘rgatish yo‘lidan bormoqchi emasmiz. Chunki baliq allaqachon qarmoqqa ilinib bo‘ldi – film namoyish etildi. Zotan, endi chuvalchang haqida emas, balki baliq haqida so‘z yuritishimiz to‘g‘riroq va mantiqliroqdir.
Albatta, filmni boshdan-oyoq tahlil qilish ancha kuch va hajmni talab qiladi. Shu bois asarning ayrim qabariq nuqtalariga asoslangan holda, ba'zi fikrlarni bayon etishni lozim topdik.
Film Ikkinchi jahon urushida besh nafar farzandidan judo bo‘lgan o‘zbek ayoli – Zulfiya Zokirovaning ayanchli qismatiga bag‘ishlangan. Jahongir Ahmedov rejissyorligidagi mazkur kartina markazida mehr-muhabbat va sabr-u matonat timsoli – Ona obrazi turadi.
«Ilhaq»da urush haqidagi keng tarqalgan klishe – qoliplardan keng foydalanilgani bor gap. Shu bois filmni tomosha qilar ekansiz, urush to‘g‘risidagi ba'zi film va adabiy asarlar, xususan, Said Ahmadning «Ufq» trilogiyasidagi «Qirq besh kun» (Katta Farg‘ona kanalining qurilishi), «Hijron kunlarida» (Bahodir Ahmedov ijrosidagi Melsning urushdan qochishi) va O‘tkir Hoshimovning «Ikki eshik orasi» romani (frontorti mashaqqatlari, Nigora Karimboyeva ijrosidagi Saidaning raisga o‘ynash bo‘lishi), Saida Zunnunovaning «Ruh bilan suhbat» dostoni (Elga to‘y bergan beva ayol – Dilorom Karimova ijrosidagi Zulfiya ayaning marhum eri bilan unsiz suhbati) beixtiyor yodingizga tushadi. Ammo filmdagi har bir kadrda o‘ziga xos samimiyat va o‘zbekona ruh ufurib turadi. Ya'ni asarning tag zaminida inkubatordan chiqqan sun'iy ssenariy emas, balki badiiy asar yotgani yaqqol seziladi.
Filmdagi dialoglar puxta tuzilgan. Unda so‘nggi yillarda yaratilayotgan «xontaxta»larga xos bachkanalik, zo‘raki kulgi, ortiqcha ohanjama va balandparvoz so‘zamollik yo‘q. Balki buni film ijodiy guruh tarkibidan taniqli so‘z san'atkorlari Xayriddin Sultonov, Erkin A'zam, Shuhrat Rizayev kabilar joy olgani bilan ham izohlash mumkindir.
Film voqealari xronologik tarzda – tadrijiy ravishda rivojlanib boradi, ekspozitsiya bizni asar tuguni sari yetaklaydi. Ya'ni filmda yangi davr kinematografiyasiga xos retrospektiv tasvirlar, nochiziqli syujyet elementlaridan deyarli foydalanilmaydi. Ammo buni filmning kamchiligi sifatida baholash to‘g‘ri emas. Chunki jahon kino xazinasida ayni uslubda suratga olingan ko‘plab asarlarni uchratish mumkin.
E'tibor bersangiz, Farg‘ona kanali qurilishi bilan boshlangan ilk ommaviy sahnadagi taloto‘p qo‘ynidan Ona obrazi alohida ajralib chiqadi va u kadr markazi – ko‘prik o‘rtasiga kelib to‘xtaydi. Ayni mana shu tasvir orqali filmda Ona timsoli markaziy o‘rinda turishiga ishora qilinadi. Shu asno film qahramonlari bilan birma-bir tanishtirilib, ularning hayoti va xarakteriga oid dastlabki chizgilar beriladi.
Rejissyor filmning ilk sahnalarida kontrast usuli – qarshilantirish san'atidan ustalik bilan foydalanadi. Ya'ni u baxt manzarasini quyuq va yorqin bo‘yoqlarda aks ettirar ekan, tinch-totuv hayotga, pishiqchilik pallasidagi go‘zal tabiat manzarasiga, film qahramonlaridan birining o‘qishga kirishiyu, yana birining esa o‘g‘il farzand ko‘rishiga, va nihoyat, to‘y tasvirlariga alohida urg‘u beradi. Go‘yo shodon damlarning adog‘i yo‘qdek, go‘yo bu saodatli kunlarga hech kim, hech narsa daxl qila olmaydigandek, baxt esa mangu yashab qoladigandek. Ammo birgina shum xabar barcha quvonch-u shodliklarni yo‘qqa chiqaradi.
Urush atalmish baloning vayronkor kuchiga ilk bor undan darak olib kelayotgan mashinaning bolalar qurgan somon uychani ezg‘ilab o‘tishi orqali ishora qilinadi. To‘y esa aza kayfiyatini oladi. Urush haqidagi dahshatli xabar odamlar kayfiyatiga nechog‘lik qattiq ta'sir o‘tkazganini esa ularning haykalday qotib qolgan yuz ifodalariyu, dasturxonda qo‘l urilmay qolib ketgan noz-ne'matlar tasviri bilan beriladi. Umuman olganda, filmda bu kabi ramziy tasvir-ishoralarga bot-bot murojaat qilinadi va tarixiy muhit jonli tarzda aks ettiriladi.
Urushga safarbarlik e'lon qilingan paytdan boshlangan og‘ir va mashaqqatli kunlar film qahramonlari xarakteri shakllanishi va yuzaga qalqib chiqishida muhim rol o‘ynaydi. Kimdir og‘zidagi luqmasini frontga ilinadi, yana kimdir esa sinovlarga tob berolmay, xiyonat yo‘lini tutadi. Shu asno film dramatizmi tobora taranglashib boradi.
Kartina qahramonlarining o‘ziga xosligini ta'minlash maqsadida ularning nutqini individuallashtirishga, shuningdek, personaj nutqidan unumli foydalanishga harakat qilingan. Masalan, «Qarg‘alar uchsa qaraylik» – Iskandar Elmurodov ijrosidagi Ahmadjon; «Bitta o‘pay» – Bunyod Rahmatullayev ijrosidagi Yusufjon, «Shaharda qizlar bo‘ladi» – Rayhona Asadova ijrosidagi Zulayho obrazi shular jumlasidandir.
Ta'kidlash joizki, qahramonlar tilidan yangraydigan bu kabi so‘z va birikmalar ular qismat chizig‘ining turli burilish nuqtalarida qayta-qayta takrorlanadi va har har safar o‘zgacha ma'no-mohiyat, o‘zgacha ruh, o‘zgacha fojiaviylik kasb etadi. Alaloqibat, bu obrazlarning tomoshabin xotirasida muhrlanib qolishiga xizmat qiladi. Ammo filmdagi bir qator personajlarning ruhiyat xaritasi yetarli darajada aniq qilib chizilmagani, individualligi ta'minlanmagani, obraz sifatida «qiyomi»ga yetmay qolgani (Ilhom Sodiqov ijrosidagi Isoqjon va Husan Rashidov ijrosidagi Vahobjon obrazi) ularning tomoshabin yodida xira tarzda bo‘y ko‘rsatishiga, hatto ularning filmdagi ko‘p sonli yuzlar orasida yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ladi.
Ayni paytda Yigitali Mamajonov ijrosidagi Shokir obrazi kartinaga o‘ziga xos tarzda olib kirilgan bo‘lsa-da, syujyetdagi takomili chala qolgani tufayli uning personaj sifatidagi yorqinligi tobora yo‘qolib boradi. Shuningdek, qilgan xiyonati o‘z qizining aqldan ozishiga sabab bo‘lgan Nigora Karimboyeva ijrosidagi Saida obrazining hech qanday ishora-izohlarsiz raisning o‘ynashiga aylanib qolishi tomoshabinda savol keltirib chiqaradi.
Filmda o‘zbek xalqi mentalitetiga xos eng nozik nuqtalar, oriyat, andisha, g‘urur va muhabbat kabi tushunchalar muvaffaqiyatli tarzda aks ettirilgan, deyish mumkin. Ayniqsa, to‘y tasvirida, erning o‘tin yorishi va xotinning xamir qorishdagi inja imo-ishoralarda, Zulfiya ayaning o‘z kelinlari oldida dardini ichga yutib, yolg‘iz qolgach soy bo‘yiga borib, o‘kirib-o‘kirib yig‘lashida, aka-ukalaridan qoraxat kelgan kuni Fotih Nasimovning qahramoni Muhammadjonning tunda o‘z xotinini kelinoyilari bilan uxlashga undashi kabi sahnalarda bu yanada bo‘rtib ko‘zga tashlanadi.
Film o‘zbek xalqining sentimental ruhidan ozuqa olib, yetishib chiqqan rejissyor tomonidan suratga olingani yaqqol sezilib turadi. Shuning uchun ham har qancha sovuqqon, har qancha «temir odam» bo‘lishga urinmang, asarning qaysidir nuqtasiga kelganda ko‘zingizdan yosh chiqqanini sezmay qolasiz.
Ammo yomon tomoni shuki, bu ko‘z yoshlar filmning aynan fojiaviy nuqtalari – aka-ukalarning jangda vafot etish bilan bog‘liq sahnalardan so‘ng tug‘ilmaydi. Ya'ni tomoshabin qalbida besh o‘g‘il qismatiga achinish tuyg‘usini uyg‘ota olish vazifasi yetarli darajada uddalanmay qolgan. Nemis ofitserining O‘zbekiston haqida favqulodda bilim sohibi ekani, aka-uka Isoqjon va Vahobjonning bir joyda paydo bo‘lishi, Yusufjonning jangchilarga xos bo‘lmagan tarzda o‘lim topishi sahnalari kinematografik tilda ishonarli tarzda ifodalanmagan, yetarlicha asoslantirilmagan. Shuningdek, filmda ayollarning yig‘lashi va pochtachi Chorining (Rahmatilla Qurbonov) kaltaklanishi bilan bog‘liq tasvirlarga me'yoridan ortiq o‘rin berilgan.
Filmning e'tiborga molik jihatlaridan biri uning siyosiylashtirilmaganidir. Zotan, qahramonlarning har biri qandaydir siyosiy g‘oya yoki dohiy uchun emas, o‘z oilasi timsolidagi vatani ozodligi uchun kurashayotganini ongli ravishda his qilib turadi.
Bugun o‘zbek kino san'ati tanazzul jari yoqasiga kelib qolgani achchiq haqiqat. Chunki yengil-yelpi filmlar allaqachon tomoshabinning bo‘g‘ziga qadaldi. O‘zbek jamiyatida ijtimoiy-siyosiy jihatdan ongli va intellektual qatlamning safi tobora kengayib borayotgan ayni bir paytda yanada sifatliroq, mukammallikka yovuqroq, chinakam san'at asarlari kutilayotgani tabiiy holdir.
«Ilhaq» mana shu borada bizga umid bermoqda. Albatta, film haqidagi fikr-mubohasalar hali davom etadi. Zotan, chinakam san'at asari o‘zi haqidagi turli bahslarga yo‘l ochadi: u haqda oxirgi hukm-xulosani aytib bo‘lmaydi. Agarki qaysidir asar haqida so‘nggi gapni aytish mumkin bo‘lsa, demak, u san'at namunasi emas.
Otabek Tillayev,
Istanbul universiteti
Televideniye, radio va kino bo‘limi doktoranti
