Qishlog‘imizda otarchilar ko‘p edi. Ularning deyarli hammasi qachonlardir qo‘liga kitob olib, kuylayotgan qo‘shiqlarining she'rlarini o‘qiganiga avval ham, hozir ham ishonmayman. Ular nimani eshitsalar, shuni kuylashardi. Masalan, “So‘rang” degan qo‘shiqdagi “Maysalarga zar sochib toshgan Zarafshondan so‘rang” degan satrlar “Toshkent, Zarafshondan so‘rang” deb kuylanardi. Yoki daryolar xaqidagi qo‘shiqning “O‘z tilida nimalardir gapiradi” degan satrlari “Rus tilida nimalardir gapiradi”, deb kuylanishiga bir necha bor e'tiroz bildirganman. Ammo keyingi gal yana eski hammom eski tos bo‘lib, o‘z bilganicha kuylashardi. Men, “ishqilib Erkin Vohidov va Sherali Jo‘rayev qishlog‘imizdagi to‘yga kelib qolmasin-da”, der edim. Chunki otarchilarimiz “O‘zbegim”ni raddi balo qilib kuylashardiki, bu qasida satrlari bilan tanish bo‘lganlarning e'tiroziga sabab bo‘lishi aniq edi. Otarchilarning xonishlarini eshitib, Erkin Vohidov qalamini, Sherali Jo‘rayev esa torini sindirishi aniq edi. Otarchilar o‘z nomi bilan otarchi, ammo professional xonandalarimizning ham qo‘shiqlar matnlarini buzib kuylayotganiga nima deyish mumkin?! Xushovoz xonandamiz “Qanoatda Saida shuncha bo‘lurmi, hay-hay” satrlariga o‘z nomini qo‘yib kuylanganida ancha e'tirozlar bildirilgan edi. Sadoqat va qanoatda Saida Zunnunova va Zulfiya opalar o‘zlariga haykal qo‘yib ketishgan.
Bugungi ayrim qo‘shiqchilarning xatti-harakatlarini ko‘rar ekanmiz, sherbachcha va toshbaqa haqidagi multfilm yodga tushadi.
Multfilm mazmuni quyidagicha: Afrikada Rrr-Myau laqabli sherbachcha bo‘ladi. Bir kuni u sahroda sayr qilib yurar ekan, Katta toshbaqani uchratib qoladi. Toshbaqa oftobda toblanib yotar, “Ya na solnyshke leju” (“Men quyoshda toblanib yotibman”) deya qo‘shiq kuylardi. “Qanday ajoyib, sho‘x qo‘shiq” deya sherbachcha toshbaqaga yaqinlashadi. Ikkovlon yaqindan tanishib olishgach, sherbachcha qo‘shiqqa jo‘r bo‘lib, “Ya na solnyshke siju” (“Men quyoshda toblanib o‘tiribman”) deb kuylaydi. Bu o‘z navbatida toshbaqaning e'tiroziga sabab bo‘ladi. “O‘tiribman emas, yotibman”, deydi toshbaqa. “Axir men o‘tiribman-ku”, deydi sherbachcha. “Unda yotib qo‘shiq kuyla. Ammo so‘zni o‘zgartirma. Ana o‘shanda hammasi o‘z o‘rnida bo‘ladi”, deydi toshbaqa atigi bitta so‘z o‘zgartirilganidan ranjib. “Nima bo‘lganda ham bu qo‘shiqni yotib kuylash kerak!, - deydi toshbaqa.- Axir qo‘shiq satrlari meniki-ku!” (- I vsyo-taki nado pet leju! — skazala cherepaxa. — Eto jye ya pridumala!)
Mayna degan qushni hamma biladi. Bu qush boshqa qushlarning iniga kirib olib, uni o‘ziniki qilib olar ekan. Indagi tuxumlarni tashqariga chiqarib tashlab, o‘zining tuxumini qo‘yar ekan. Ayrim xonandalar birovlarning qo‘shiqlarni kuylar ekan, mana shu maynaning ishini qilayotgandek, go‘yo. Radiokanallar ham asl xonandaning qo‘shig‘ini emas, keyingisini qayta-qayta efirga uzatmoqda. Ayni shu qo‘shiq efirga uzatilishi kerak bo‘lsa, aslini berish yaxshi emasmi?! Katta yoshdagilar qo‘shiq kimga tegishli ekanini yaxshi biladi. Ammo o‘sib kelayotgan yoshlar bundan bexabar bo‘lib, keyin ijro etgan xonandani tan olishlari kuzatilmoqda.
Bu misollarni nimaga keltirayapmiz? Hamkasblarining qo‘shiqlarni o‘zlashtirib olayotgan bugungi xonandalar ijodini kuzatib, ularni bemalol “maynanda” deyish mumkin. Avvalgi maqolamizda fonogrammadan foydalanishgani uchun ularni “Fonanda” degan edik. Endi esa xonandalarning ayrimlarini “maynanda” deyishga qaror qildik. Chunki ular mayna(qush)ning ishini qilib mayna(kalaka, masxara) bo‘lishmoqda. Avvallari o‘zini hurmat qilgan professional xonandalar o‘zgalarning qo‘shig‘ini ijro etishga iymanishardi. Ijro etishdan avval albatta ilk ijrochidan ruxsat so‘rashardi. Buni biz Tavakkal Qodirovning Komiljon Otaniyozovdan ruxsat olib ijro etgan qo‘shig‘idan bilamiz. Ammo hozir bunday emas.
Rahmatli Ohunjon Madaliyevning qo‘shiqlarni o‘zini Visotskiy singari tutuvchi yosh xonanda buzib kuylayotganiga nima deysiz. Yaqinda “onamni duosi asraydi meni” degan qo‘shiqni eshitib ko‘nglim ancha ranjitdi. Ohunjon Madaliyev ijrosida bu qo‘shig‘ini eshitar ekanmiz, o‘zimiz ham xuddi duo olayotgandek bo‘lardik. O‘zbek Visotskiysi esa qo‘shiq ohangini buzib kuylar ekan yoqamizdan olib , “nima qilsang ham “onamni duosi asraydi” meni” deya, tepayotgandek bo‘ladi.
Yana bir xonandamiz Ohunning “Ordenni bolam deb bo‘lmaydi, bolam” qo‘shig‘ini aytibdi. Avvalambor bu qo‘shiq maqsadsiz afg‘on urushida halok bo‘lgan askarning onasi tilidan kuylangan. Ancha ta'sirli chiqqan. Yangi ijrodan maqsad nima ekanini ochig‘i bilmadik. Vatanimiz sarhadlarini qo‘riqlash, xalqimiz xavfsizligini ta'minlash yo‘lida mardlarcha halok bo‘lgan o‘g‘lonlarimiz davlatimiz tomonidan yuksak mukofotlar bilan taqdirlangan. Bu qo‘shiqni ularning ota-onalari eshitsa nima bo‘ladi?
O‘zining qo‘shiqlari bilan elimizga ravshan ko‘ringan yana bir xonandamiz, endilikda ijod qilishdan charchadi shekilli, bemalol ustoz xonandalarning qo‘shiqlarni kuylashga, kuylaganda ham qo‘pol ravishda buzib ijro etishga o‘tdi. Bu xonandaning o‘zi tomonidan yaratilgan qo‘shiqlar deyarli odamlarning esidan chiqib bormoqda. Yaqinda kimdir, “uning qo‘shiqlari qolmadi, hisob, hammasi ko‘chirmakashlikdan iborat”, dedi. Yaxshisi eski qo‘shiqlarini qayta jonlantirib, xalq xukmiga taqdim etgani yaxshi emasmi?!
Mashhur hofizimiz Sherali Jo‘rayevning “Muqaddas ayol” degan qo‘shig‘ini undan o‘tkazib ijro etilgan taqdirdagina kuylash mumkin. Hofizimiz dard bilan kuylar ekan, ayollar dardini ochib berishga intiladi. Boshqa xonanadalarning ijrosida nimadir yetishmaydiganga o‘xshaydi. Xonandalarimizdan biri bu qo‘shiqni kuylabdi, hatto klip ham oldiribdi. Qo‘shiqdagi “Labingdan bol totib ham bo‘ldi, Va bu xaqda kimlargadir sotib ham bo‘ldi” yoki “Asov otning borar yeri sen” degan satrlar kuylanar ekan, xuddi shu joyda mo‘'tabar ayollarning ko‘rsatilishiga qanday baho berish mumkin? Mana shu satrlarni mag‘zini chaqib ko‘rib keyin kuylash yoki klipni suratga olish kerak emasmi?
Bir yillar avval bir to‘yga bordik. To‘yxonada mashhur yulduzimizning qo‘shig‘i kuylanardi. Yulduzning o‘zi kelibdi-da deb xursand bo‘ldik. Ammo o‘rtada bir erkak mikrofon ushlab turardi. “Vo ajabo”, deya yoqqa ushladik. Ko‘zing bormi, yuzing bormi, demay bu erkak xonanda ayollar ovozida fonogrammada qo‘shiq kuylardi. “Men, yulduzman” demaganiga shukur qildik.
Rahmatli Nuriddin Haydarovning “Do‘lana” qo‘shig‘ining o‘g‘li tomonidan kuylangani va olingan klipi o‘rinli tanqidlarga uchradi. Mening fikrimcha, o‘g‘li otasi nomini mashhur qilishning yangi yo‘lini topgan ko‘rinadi. “Do‘lana”ning yangi talqinini eshitgan odam borki, otasi yaxshi kuylagan edi, deyishmoqda.
“Nargiz”, “Shirinliging shakarliging”, “Qurbon O‘lam” kabi qo‘shiqlarning ayol xonandalar tomonidan ijro etilishini ham aslo oqlab bo‘lmaydi.
Mayna bo‘layotgan xonanadalar, balki, o‘zlarining mayna bo‘layotganini bilmas. Ularga ochiq aytish vaqti keldi. Qo‘shiqlari buzib kuylanayotganidan zada bo‘lgan Sherali Jo‘rayev bir vaqtlar “O‘zgalar qo‘shig‘in aytgandan ko‘ra ko‘lmakda baqa bo‘lib sayraganning ma'qul”, deb kuylagan edi. Shunday ekan, ustoz xonandalarimizning qo‘shiqlarini kuylashdan avval “maynandalar” bir o‘ylab ko‘rsalar foydadan xoli bo‘lmasdi.
Sharofiddin To‘laganov