Kuni kecha internet nashrlarda joriy yil 7 mayda Toshkent shahrida tatuirovka festivali o‘tkazilishi haqida xabarlar paydo bo‘ldi. Shu xabarni o‘qidimu tatuirovka haqida ayrim mulohazalarni bo‘lishgim keldi. Xulosani esa keyin gaplashamiz.
Qadimda Yaponiyaning Xokaydo orolidagi aborigen ayollar o‘z tana a'zolariga turli xil ko‘rinishdagi suratlarni igna orqali rang berib bezashgan. Xususan, yuzlari, lablari, qovoqlari nafis bezaklar bilan bezatilgan. Bu bilan ular oilaviy ahvoli haqida xabar bergan, ya'ni farzandlar soni, jismonan chiniqqanligi va ro‘zg‘or ishlarida qobiliyatli ekanligini anglatganlar. Bu ularning o‘tmishidagi milliy o‘ziga xosligidir balki, lekin bizning o‘tmishimizdagi milliy o‘ziga xosligimizda bu kabi odat, ya'ni tatuirovka qildirish bormidi?
Texnik taraqqiyot asri deb nom berilgan 21 asrda kishilar ongida san'atga nisbatan ayricha munosabat shakllandi. Deylik, aslida insonni tahqirlashdan lazzat olishni o‘zining yo‘nalishi deb belgilagan sadizmga xos bo‘lgan, amalda esa yoshlar o‘rtasida urfga aylanayotgan ayrim nomutanosib xatti-harakatlarga qo‘shtirnoq ichidagi zamonaviy “fikr egalari” go‘zallik deya ta'rif berayapti. Xususan, ko‘cha-ko‘yda inson nazari tushsa, gunoh sanaladigan a'zolarga naqshli gul yoki ko‘p qirrali yulduz aksi tushirilgan suratni ko‘z ko‘z qilib yurgan yigit qizlarimizga ko‘zimiz tushadi. Bu ayni globallashuv jarayonining mevasi ekanligiga hech kimning shubhasi yo‘q. Shu nuqtai nazardan, bir qator savollar hammamizni o‘yga toldirishi tabiiy...
Hozirgi kunda yoshlarimiz orasida ommalashib borayotgan tatuirovka oqibatida 22 xil rak kasalligi bilan xastalanish mumkinligini yoshlarimiz bilisharmikin? Tatuirovka qildirish aslida ahloqiy buzuq olam vakillarining timsoli ekanligini-chi? Yoki o‘z dunyoqarashi bilan o‘limning hayotdan ustun turishini olg‘a suradigan ma'naviy buzuq bo‘lgan got va emolarning tashqi ko‘rinishidagi belgilar ekanligini bilamizmi? Tatuirovkaning har bir seansida taxminan teri ostiga ming marta igna kirishi bilan inson sog‘lig‘iga jiddiy xavf solinishini tushunib yetyapmizmi? Bunday qiziqish va harakatlar zamirida nima yashiringanligini-chi?
Qadimda Yangi Zelandiyada “mayori” qabilasi mavjud bo‘lib, tatu niqobini “mokko” so‘zi orqali talqin etishgan. Ular o‘z jangchilarining yuzini tatu niqobi bilan bezatishgan. O‘sha jangchi qazo qilgan taqdirda esa oliy hurmat-ehtirom sifatida uning yuzi kesib olinib, nodir ashyo sifatida saqlanilgan.
Gretsiya va Rimda esa mahbuslarning qamoqdan qochishlariga qiyinchiliklar tug‘dirish maqsadida ularning yuzlariga har xil rasmlar solishgan. XVII-XIX asrlarda Yaponiyada jinoyatchilarga jazo sifatida “kuchuk” ma'nosini anglatuvchi iyerogliflarni jinoyatchilar tanasining turli qismiga muhrlashgan. Ta'bir joiz bo‘lsa, bunday harakatlarni hozir ham uchratish mumkin, ya'ni, jinoyatchilar tanasiga tushirilgan tatuirovkalar uning jinoyat olamining yozilmagan qonunlaridagi mavqeini ifodalaydi. Masalan: pichoq surati shavqatsiz va qasd oluvchi ma'nosida.
Tatuirovka tushirish dastlab mahbuslar orasida keng tarqalgan bo‘lsa, ma'lum vaqt o‘tgandan so‘ng uning tarqalishi harbiylar orasida keng tus oldi. “Gender tengligi” tushunchasini noto‘g‘ri talqin etilishi tufayli esa keyingi yillarda tatuirovka ayollar orasida ham ommalashib ketdi.
Yevropada tatuirovkaning “obro‘si” XVIII asrdan orta boshlagan va ular tatuirovkani yoshlar orasida ommalashtirishda ajobtovur g‘oyani ilgari surganlar:
“Do‘sting sevganingga tajovuz qilishi mumkin, sevgiling ham tashlab ketishi bor gap, vafodor iting ham bir kuni seni tark etadi, ammo tatuirovka senga sodiq qoladi!”
Shuningdek, o‘tgan asrning o‘rtalarida yoshlar orasida ommalashgan musiqiy yo‘nalishlar tatuirovkaga yangicha talqin berdi, ya'ni rokerlar uchun tatu musiqiy imidjning ajralmas qismi sifatida qabul qilindi. Natijada yildan yilga tatuirovka qildiruvchilarning soni ko‘payib, ularning didiga qarab qo‘shtirnoq ichidagi “badiiy san'at” darajasida rivojlana bordi. XX asrning 50-60 yillaridan boshlab tatuirovka barcha yoshlar hayotida o‘zining ikkinchi asosiy davrini boshladi. Bugun esa bu qo‘shtirnoq ichidagi yuksak badiiy san'at Markaziy Osiyo yoshlarini, xususan, yurtimiz yoshlarini ham o‘z girdobiga tortmoqda.
Tatuirovkaning keng ommalashib ketishiga texnologik taraqqiyot ham sabab bo‘lgan. Xususan, 1891 yilda ixtirochi Oreyli igna bilan ekssentrik va elektrodvigatelni birlashtirish orqali yangi asbob yaratdi. Bu esa oldingi o‘ta og‘riqli jarayonni muqobil uslublar bilan ancha yengillashtirdi. Bugun esa ignalar o‘rniga zamonaviylashgan elektr uskunasi va og‘riqni qoldiruvchi vositalarning ixtiro qilinishi tufayli uning ommalashishi yanada tezlashib bormoqda.
Tatuirovka qilish juda kuchli og‘riq bilan amalga oshadigan jarayon bo‘lib, unda turli xildagi bo‘yoqlardan foydalangan holda odam terisiga “rasm” chiziladi. Bo‘yoqlarning hujayradagi makrofaglar yordamida so‘rilishi natijasida ushbu “san'at asari”ning umri inson umri bilan teng bo‘ladi, ya'ni butun umr teri yuzasida qoladi. Hatto hozirda taklif etilayotgan lazer nuri ham tatuirovkaning o‘rnida chandiq yoki qora va jigarrang dog‘larni qoldirmoqda. Tatuirovka eng kamida ikki seansda amalga oshiriladi. Har bir seansda suratning hajmiga qarab igna taxminan ming marta inson tanasi terisini teshib, teshikchalar hosil qiladi. Shu o‘rinda ignaning tana terisiga 1 yoki 2 millimetr chuqurlikda kirishini tasavvur qilib ko‘ring. Hatto sog‘ odamda ham seansdan so‘ng bosh aylanishi va har xil reaksiyalarni kuzatish mumkin.
Asrimiz taraqqiyotga erishgani bilan tatuirovka uchun xavfsiz deb aytilayotgan bir martalik vositalar va oldingi bo‘yoqlar o‘rniga taklif etilayotgan bo‘yoqlar ham xavfliligicha qolmoqda. Bu borada bir necha dalillar bor. Ularga e'tibor qarating.
Avstriyadagi plastik-jarrohlik institutining mutaxassisi Xanna Shepperd fikricha, tanaga kirgan sun'iy mahsulot dastlabki yillarda o‘z faoliyatini ko‘rsatmaydi. Biroq vaqt o‘tib, azobli og‘riqlar boshlanadi. Shu bilan birga igna orqali tanaga tushgan infeksiya yiringga aylanadi. Xususan – OITS, gepatit S, inson terisining yuza qismida bo‘ladigan stafilokokk kabi kasalliklarning ko‘payishiga olib keladi. Garchi tatu asboblari stirillangan bo‘lsa-da, shunday mayda viruslar borki, hatto, bulardan qutulishda tibbiyot ham ojizlik qilmoqda. Shu o‘rinda tarixiy dalil: 1961 yilda Nyu-Yorkda gepatit epidemiyasi avj olganida mahalliy hukumat tatu salonlari faoliyatini to‘xtatib qo‘ygan.
Agar homiladorlik paytida tatuirovka qilingan bo‘lsa, tug‘ilajak farzandlarning turli xil nuqson, kamchiliklar bilan tug‘ilishi ehtimoli yo‘q emas. Vashington universiteti olimlari ilmiy izlanishlardan so‘ng, tatuirovka jarayonida 22 tagacha saraton kasalligi bilan bevosita kasallanish ehtimoli bor ekanligini ta'kidlashsa, portugaliyalik shifokorlarning fikricha, hattoki, vaqtinchalik tatuirovkalarning ham zarari bo‘lib, bunda odam terisida turli xil allergik belgilar: ekzema, dermatit kabi kasalliklarning kuzatilishi ehtimoli bor ekan.
Olimlar tatuirovkali odamlar terisining morfologiyasini o‘rganish maqsadida 90 kishidan iborat tajriba guruhi tuzib, ularni keyinchalik tatuirovkasining yoshiga qarab 4 ta kichik guruhchalarga bo‘lishdi va teridagi morfologik o‘zgarishlarni tahlil qildildar.
|
T/r |
Tatuirovka yoshi |
Odamlar soni |
|
I guruh |
1 yildan – 5 yilgacha |
9 |
|
II guruh |
5 yildan – 10 yilgacha |
14 |
|
III guruh |
10 yildan – 20 yilgacha |
48 |
|
IV guruh |
20 yil va undan ko‘p |
19 |
Odam terisida sodir bo‘ladigan morfologik o‘zgarishlar klinikasining mikroskopik tahlili tajribasi asosida quyidagi xulosalar olindi:
- I va II guruh terisining derma va gipoderma qavatlarida ko‘p miqdorda bo‘yoq moddasi aniqlandi;
- oz miqdorda terining yog‘ qavatida bo‘yovchi moddalar borligi ma'lum bo‘ldi;
- teridagi mayda tomirlarning soni va shaklining o‘zgarishi kuzatildi;
- III va IV guruhdagilarning teri epidermasi notekisligi aniqlandi;
- Tatuirovkaning bo‘yog‘i teridagi limfa va qon aylanishi natijasida sekin astalik bilan qonga o‘tib borishi isbotlandi.
Aytib o‘tilganlarning bari “chizgilar ortidagi yovuzlik”ning bir ko‘rinishi. Masalaning yana bir dolzarb jihati bor. Bugun tatuirovkalarni kimlar yoki nimalar targ‘ib qilmoqda?
Ma'lumotlarga qaraganda, tatuirovkaning uch turi mavjud bo‘lib, ular tatuaj, temptu va mendu hisoblanadi. Shulardan “tatuaj” asosan ayollarning yuz pardozida lab, ko‘z qovoqlari va qoshlariga rang, shakl va sayqal berish. “Temptu” - muddatli tatuirovka. “Mendu” esa Hindistonda keng tarqalgan bo‘lib, u asosan ayollar tanasiga erkaklarning hirsini qo‘zg‘atish maqsadida tushiriladi.
XX asrning 70-yillarida post-panklarning qadriyati – submadaniyat bo‘lmish got va emolarning tashqi ko‘rinish belgisi tatuaj ekanligini ko‘pchiligimiz bilmasligimiz mumkin.
Emo inglizcha so‘z bo‘lib, hissiy degan ma'noni beradi. Bu yoshlarning submadaniyati bo‘lib, musiqa muxlislaridan kelib chiqqan. Emolar bilan gotlar submadaniyati bir ildizdan kelib chiqqani bilan ularni bir-biridan farq qiladigan tomonlari bor.
Gotlarning asoschisi esa inglizlarning musiqiy guruhi Joy Division hisoblanadi. Bu shaxs XX asrning oxirida gotika stilida musiqani yaratishni boshlab, o‘ziga ko‘p yoshlarni jalb qiladi. Natijada “gotika” musiqasining fanatlari o‘zlarini “GOT”lar deb nomladilar.
XX asrning oxirida vujudga kelgan GOT va EMOlarning dunyoqarashida o‘lim hayotdan ustun turishi, har bir shaxs aktiv hayotda emas, balki passiv hayotdagi dunyoqarashi bilan baxtli bo‘lishi ta'kidlanadi. Ular asosan tunlari yurishni yaxshi ko‘rishadi, g‘ayritabiiy marosimlarni qabristonlarda o‘tkizishadi. Ular jinsiy buzuqlikni, go‘zal o‘lim topishni targ‘ib qiladi. Ularning tashqi ko‘rinishlarida qora bo‘yoqlarda ko‘z, qosh va lablarini tatuaj qildirishlari va inson nazari tushsa uyaladigan a'zolarga surat tushirishi kuzatiladi.
Psixologik nuqtai nazardan tatu insonlarni jalb qilish, qiziqtirish va o‘ziga tortish kuchiga ega ekanligi uchun ham ayni paytda ular o‘z saflarini tatuajni targ‘ib qilish orqali ham kengaytirishni maqsad qilib olgan bo‘lishi mumkin. Bu tatuirovkani targ‘ib qilishning birinchi ko‘rinishi.
Ma'lumki, san'at insonning ruhiy quvvat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, musiqa, kino va teatr san'ati vakillari insonlarning ruhiyatiga beqiyos kuch baxshida etishadi. Shuning uchun ham ular insonlarga ham ma'nan, ham jismonan o‘rnak bo‘ladilar. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, yoshlar uchun san'at vakillari ideal bo‘lib xizmat qiladi. O‘z o‘zidan ko‘rinib turibdiki, yoshlar san'atkorlarning tashqi ko‘rinishidan tortib, hatto xatti-harakatlarigacha taqlid qiladilar. Shu nuqtai nazardan yurtimizga kirib kelayotgan xorijiy kino va musiqiy kliplar yoshlarimizga salbiy ta'sir ko‘rsatayotgani achinarli ol. Ayniqsa, chet el estradasi yoxud chet el sporti yulduzlari tashqi ko‘rinishlarining yoshlarimizga bo‘layotgan ta'siri esa o‘ylab ko‘rishga arzigulik bo‘lgan masala. Ta'bir joiz bo‘lsa, tatuirovka va uning tatuaj turini yoshlarimiz orasida ommalashtirishda ayrim estrada xonandalarimizning tashqi ko‘rinish imidji bilan qilinayotgan targ‘ibot esa gulxanga yog‘ sepish bilan barobar emasmi?
Tatuirovka targ‘iboti borasida internetning tutgan o‘rnini esa gapirishning hojati ham yo‘q. Haqiqatdan ham ayni kunda tatuirovka va uning tatuaj turi yoshlarimiz orasida avj olib ketdi. “Gap kelganda otangni ham ayama”, deydilar. Hozirda gulyuzli o‘zbek qizlari kelinlik maqomiga erishganlarida yuz pardozlarida tatuaj qildirishlari qaysi milliy urf-odatlarimizga to‘g‘ri kelarkin? Ertaga ona bo‘lish baxtiga musharraf bo‘lish istagidagi kelinlarimiz tatuaj orqali o‘z sog‘liqlariga jiddiy xavf solayotganini tushunib yetayaptimi?
“Go‘zallik salonlari”dagi tatuirovka yoki tatuaj xizmatidan foydalanish aslida o‘z istagimizga ko‘ra jar yoqasiga borish emasmikan? Yoki “go‘zallik salon”lari xodimlari o‘z xizmat faoliyati bilan nafaqat milliy qadriyatlarimizni, balki O‘zbekiston Respublikasi qonunini ham mensishmayaptimi? Yoxud tatuirovka biznesidan kelayotgan daromad ularning ko‘zlarini ko‘r qildimi?
“O‘zbekiston Respublikasida yoshlar orasida odob-axloqni buzishga, shu jumladan zo‘ravonlikni, hayosizlikni va shavqatsizlikni tashviqot qilishga qaratilgan har qanday xatti-harakatlar man etiladi”
O‘zbekiston Respublikasi “Yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to‘g‘risida”gi qonuni. 6-modda.
O‘zbek qizlari va ayollarining qoshlari suv ichadigan o‘sma, ko‘zlari nur oladigan surma, ruhiyatlariga ko‘tarinkilik baxsh etdigan xina kabi tabiiy pardoz vositalar o‘rnini, nahot ham ma'naviy, ham jismoniy zarar keltiruvchi “allambalo”lar egallasa-yu, hech kimning ishi bo‘lmasa?
Asrlar davomida insoniyatni ezgulikka yetaklagan diniy qadriyatlarda ham bu kabi, qo‘shtirnoq ichidagi badiiy san'atga nisbatan qat'iy munosabat bor, unda - inson tanasiga tushirilgan tatuirovka katta gunoh sifatida ta'kidlanadi.
Aytib o‘tganimizdek, qadimda Yaponiyaning Xokaydo orolidagi aborigen ayollarning tatuaj qildirishlari ularning o‘tmishidagi milliy o‘ziga xosligi sifatida e'tiborli, shuningdek yakudzi birodarligida ham bu o‘z ahamiyatiga ega. Biroq bizning tariximizga tegishli bo‘lgan qaysi manbaga murojaat etmang, tatuirovka haqida biron ma'lumot topa olmaysiz. Hatto, tilimizda ham bu ibora mohiyatini anglatuvchi muqobil so‘zni topa olmadik. Shunday ekan, Sharq sivilizatsiyasining gultoji sanalmish o‘zbek madaniyatiga yot bo‘lgan ko‘rinishlarni nima uchun festival darajasida qarshi olishimiz kerak. Nima uchun bu harakatlarga tegishli mutasaddilar mum tishlashgan?
Xurshid Daliyev
